امتیازات علم ائمه معصومین از نظر استاد بهبودی

عبدالهادی فقهی‌زاد ، استادیار دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) و در خصوص رویکرد آقای بهبودی در رابطه با شناخت ائمه معصومین(ع)، گفت: چند نکته را لازم می‌دانم که مورد توجه قرار دهم؛ درباره نحوه ارتباط استاد محمدباقر بهبودی با اهل بیت(ع) بزرگوار نکته‌های متعددی را در ذهن دارم که روی چند نکته بیشتر تکیه می‌کنم. اول اینکه ایشان با دلایل متقن به حجیت و اعتبار حدیث معصومین(ع) معتقد بودند. همواره در افاضات شفاهی یا در بعضی مکتوباتشان بنا بر دلایل مختلف مراجعه به آثار صحیح معصومین(ع) را برای دستیابی به بخشی از آموزه‌های بلند دینی ضروری می‌دانستند، به این معنا که احادیث صحیح صادره از معصومین(ع) بدیلی ندارد و قابل چشم‌پوشی نیست و به نگاه حجیت و اعتبار کامل به آن‌ها می‌نگریستند. البته اهل علم و آن‌هایی که با آثار ایشان آشنا هستند، مستحضرند که ایشان در اعتبارسنجی احادیث منقول دقت‌ها و حساسیت‌هایی را نشان می‌دادند و هر حدیثی را به‌عنوان حدیث صادره از معصومین(ع) نمی‌پذیرفتند ولی مانند سیره عملی و علمی بعضی از بزرگان و مجتهدان شیعه در طول تاریخ هرگز نسبتی با اعتقاد نفی سنت و انکار حجیت حدیث به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین منابع تفکر اسلامی نداشتند.

فقهی‌زاده افزود: کارهایی که ایشان جهت پالایش بعضی از منابع حدیثی از نظر خودشان انجام دادند بر مبنای همین اعتقاد بود. کارهایی که در صحیح ‌الکافی یا صحیح‌ من لا یحضره فقیه، صحیح ‌التهذیب و صحیح ‌الاستبصار انجام شده با همین اعتقاد بوده که حدیث معصومین(ع) حجت و معتبر است و در تفکر دین بدیل ندارد؛ البته برای رسیدن به حدیث صحیح و صادر از معصومین(ع) باید دقت‌ها و حساسیت‌های علمی قابل توجهی نشان داد به این دلیل که احادیث غلط و غیر صادره، در زمره حجج الهیه صادر نشوند. اما اینکه این حساسیت‌ها و دقت نظرها تا چه اندازه لازم و ضروری بوده و یا اینکه به حذف بخشی از سنت‌های صحیح عملاً انجامیده یا نینجامیده، این از بحث ما خارج است.

وی ادامه داد: نکته دومی که در رابطه با نسبت استاد بهبودی و ائمه اطهار(ع) توجه به آن را لازم می‌دانم، این است که چون به جایگاه بلند اهل بیت‌(ع) در اسلام اعتقاد راسخ داشتند، به خصوص در فهم آیات و همچنین در شأن نزول آیات و سوره‌ها، یکی از آثار ایشان که جناب استاد دلبستگی خاصی به آن داشتند و در افاضات شفاهی خود این را بیان می‌کردند، کتابی است به نام معانی‌القرآن که نشر وسیعی پیدا نکرد و به هر حال متأسفانه دفعات متعددی به چاپ و نشر نرسیده است. به دلایلی از جمله برخی از اعتقادات ایشان که موجب انتقاد واقع شد و به هرحال مراحلی را گذراند و در نهایت به عدم چاپ متعدد این اثر انجامید. ایشان در این اثر مهم به‌طور مثال در ذیل آیات تبلیغ و ولایت، اعتقاد راسخی را نشان می‌دهند که چنین آیاتی در شأن حضرات معصومین(ع) و به‌صورت خاص حضرت امیرالمؤمنین(ع) نازل شده است.

استادیار دانشگاه تهران تصریح کرد: در کتاب مستقلی به نام قرآن و حماسه کربلا، ذیل آیات 15 و 16 از سوره احقاف، ایشان در شأن نزول وارد می‌شوند و با تلقی ویژه‌ای این آیات را در شأن حضرت فاطمه زهرا(س) و امام حسین(ع) می‌دانند. همچنین در مقاله‌ای به نام میلاد کوثر که الان در کتاب معارفی از قرآن ایشان به چاپ رسیده و قبل از انقلاب نخستین بار به نام نور و ظلمت انتشار پیدا کرده است، در تفسیر آیات سوره مبارکه کوثر با ضرس قاطع و با دلایل متعدد روایی، قرآنی و سیاقی مراد از کوثر را فقط و فقط حضرت صدیقه کبری(س) می‌‌داند و به دلایل متعددی از جمله نگرش‌های دقیق حدیثی و تاریخی، معانی دیگر را جعلیاتی می‌داند که برخی از مخالفان به ناحق و به‌صورت نادرست از ابن عباس یا انس بن مالک نقل کرده‌اند و تصریح می‌کنند که در این دو مورد نه ابن عباس در دوره مکی حضور داشته و نه انس بن مالک از ملازمت پیامبر(ص) برخوردار بوده است و این نشانه اعتقاد به جایگاه بلند اهل بیت(ع) در معارف قرآنی و روایی است که ایشان به آن پرداخته‌اند.

برخورداری اهل بیت(ع) از مقام علم الهی و شفاعت

وی ادامه داد: نکته سومی که لازم می‌دانم به آن اشاره کنم، اعتقاد راسخ جناب استاد محمدباقر بهبودی به برخورداری اهل بیت(ع) از مقام علم الهی و شفاعت است؛ البته در باب علم الهی ایشان به حدود و ثغور داشتن علم ائمه(ع) اعتقاد داشتند و طبیعتاً روایاتی که جسته و گریخته در برخی منابع روایی وجود داشته، در این زمینه رد می‌کردند. تعبیر ایشان در مورد علم الهی ائمه(ع) که در افاضات شفاهی ایشان و در بعضی آثارشان هم به‌صورت مکتوب آمده، این است که گاهگاهی پرده از جلوی چشمان حضرات اهل بیت(ع) کنار می‌رفت و به اذن الهی آن‌ها بهره‌هایی از غیب می‌یافتند.

این استادیار دانشگاه تهران تصریح کرد: در این زمینه به‌صورت خاص استناد می‌کردند به روایت حضرت رضا(ع) در کافی شریف که تعبیر روایت این است که «یبسط لنا فنعلم ویقبض عنا فلا نعلم» که در ادامه روایت آمده که این وضعیت حتی در مورد پیامبر اکرم(ص) که صاحب رسالت بودند هم همین‌گونه بوده است. ائمه(ع)، پیامبر(ص) و حضرت فاطمه(س) همگی چنین وضعیتی داشتند. این بزرگواران به‌عنوان گل‌های سر سبد آفرینش، به علم مطلق در زمینه ارتباط با علم غیب دسترسی نداشتند.

فقهی‌زاده گفت: همچنین من بارها از زبان استاد در موارد متعدد اعتقاد ایشان را به شفاعت و صحت توسل به این ذات‌های مقدسه می‌شنیدم و حتی گاه تعریف می‌کردند که مثلا‌ً در برخی از برهه‌های حساس زندگیشان، با توسل به اهل بیت(ع) بعضی از مشکلاتشان به اذن خداوند، حل می‌شد.

وی ادامه داد: مسئله بعدی که باز در کنار این سه نکته قابل اشاره است، ارادت ویژه به خاندان رفیع اهل بیت(ع) بود که در جای جای آثار ایشان نمایان است و در برخی از برهه‌های زندگی ایشان هم نمود ویژه‌ای داشت و همه شاگردان ایشان که توفیق داشتند مدتی با استاد همراه باشند، این ارادت خالصانه را در جلوه‌های گوناگون در زندگی استاد بهبودی نمایان و آشکار می‌دیدند.

فقهی‌زاده در پاسخ به این پرسش که آیا ایشان را می‌توان یک فارغ‌التحصیل حوزه علمیه دانست، گفت: ایشان از نظر بنده چنانچه خودشان هم اشاره می‌کردند به‌هرحال درس‌خوانده و آموزش‌دیده حوزه‌های سنتی شیعی محسوب می‌شوند. ایشان در سه مرکز مهم سنتی فقه، اصول و ادبیات شیعه درس خواندند و به معنای درست کلمه استفاده مؤثر از این حوزه‌های سه‌گانه کردند.

وی ادامه داد: ایشان در حوزه علمیه بسیار کم حضور داشتند. آن موقع مثل الان نبوده است. قبل از سال 33 ، مرکزیت علمی جهان تشیع در وهله اول با نجف اشرف بوده است و شاید ایشان اصلاً قصدی برای ماندن طولانی‌مدت در قم نداشتند. به قم آمدند و استفاده مختصری از محضر امام(ره) و آیت‌الله‌العظمی بروجردی داشتند و بعد رهسپار نجف اشرف شدند. خود استاد بهبودی به من فرمودند که مدت دو سه سالی که ایشان در نجف اقامت داشتند در حجره ساکن بودند و روزانه حدود 18 ساعت مطالعه می‌کردند و تعبیرشان این بود که «تنها کسی بودم که در آن دوره در حجره‌های مدارس علمیه نجف اشرف میز و صندلی داشتم، چون مدت زمان بسیار طولانی را مطالعه و تحقیق می‌کردم».

وی تصریح کرد: آنجا به‌صورت خاص در فقه و اصول و دروس متداول از آیت‌الله‌العظمی سیدمحسن حکیم والد گرامی حضرت آیت‌الله محمدباقر حکیم استفاده کردند. همچنین از دروس آیت‌الله‌العظمی سید ابوالقاسم خویی، از این دو بزرگوار استفاده فراوان کردند و در سال 35 رهسپار مشهد شدند و دو سالی آنجا ماندند. بعد به تهران برگشتند. در تهران مطالعات شخصی ایشان در سطح بسیار بالایی دنبال شده که عمدتاً در زمینه حدیث و تاریخ بوده است؛ اما اینکه ایشان مجتهدی باشند که سال‌های طولانی درس فقه و اصول را از محضر استادان بنام و درجه اول خوانده باشند من اطلاع دقیقی در این زمینه ندارم؛ اما ایشان اظهارات فقهی و اظهار نظرهای علمی در حوزه فقه، اصول، حدیث و تفسیر فراوان داشتند.

فقهی‌زاده در پاسخ به این پرسش که آیا ایشان اجازه نقل حدیث داشتند، گفت: نه بنده و نه دیگران از شاگردانشان چنین چیزی را از مرحوم بهبودی نشنیده‌ایم. من اجازه‌نامه مستقل و مرسومی را از ایشان سراغ ندارم.

تعلیقات بر بحارالانوار

وی با بیان اینکه الان این اجازه‌نامه حالت تشریفاتی دارد. اجازه تا پایان دوره متقدمان بیشتر مد نظر بوده است و بعد از آن بیشتر حالت تشریفاتی حاکم است؛ البته بنا بر مراعات برخی از جنبه‌ها همچنان برخی از بزرگان حوزه به برخی از شاگردان و فضلا اجازه نقل حدیث می‌دهند اما آن کارایی اولیه را ندارد. بعضی از شاگردان ایشان که ممکن است در سطح بسیار بالایی در مقایسه با استاد بهبودی نباشند ممکن است الان اجازه نقل حدیث از علمای دیگر دریافت کرده باشند، ولی خودشان را شاگرد مرحوم بهبودی می‌دانند. اینکه تصور کنیم آقای بهبودی اجازه نقل حدیث نداشتند و این دلالت بر عدم ورود تخصصی‌شان به حوزه حدیث است از نظر من یک خطای مهم روشی است. آقای بهبودی یک مرجعی در علم حدیث شیعه بودند و اساساً نیازی به داشتن اجازه نقل حدیث از علمای پیشین نداشتند. اگر هم می‌داشتند دلالت بر فضل خاصی جدای از اینکه استاد داشتند نداشت، جنبه تشریفاتی داشت.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا فهرستی از تعلیقات آقای بهبودی بر بحارالانوار وجود دارد، گفت: بخش قابل توجهی از آن تعلیقات که شما اشاره فرمودید، تعلیقات استاد محمدباقر بهبودی بر احادیث متعددی در مجلدات متعدد بحارالانوار است، ایشان در حقیقت تصحیح کردند و تعلیق زدند و بعضی از این تعلیقات در واقع در زمینه تصحیح  و تقویم متن است و بخشی نیز در زمینه نقد حدیث است و حوزه‌های مختلف تاریخی، اعتقادی و حدیثی را دربر می‌گیرد. تصحیح‌ها و نقطه نظراتی است که استاد ذیل برخی از روایات آورده‌اند و اینها در نسخه‌های 110 جلدی که چاپ شده این تعلیقات وجود دارد. لیست جداگانه‌ای نیست. اطلاعی از چاپ اینها ندارم. بعضی از نوشته‌های ایشان را خانواده و آقازاده ایشان و برخی از شاگردان نزدیک ایشان دسترسی دارند. بعضاً هم سفارش کرده‌اند که تا برخی آثارشان تا زمانی که زنده هستند چاپ نشود، حال اینکه دقیقاً چه چیزهایی است من اطلاع دقیقی ندارم اما چنین چیزهایی هست.

فقهی‌زاده در پایان گفت: محمدباقر بهبودی یک خدمتگذار قرآن و حدیث بودند که اعتقاد راسخ به حجیت قرآن و حجیت بی چون و چرای احادیث صحیح داشتند. تأمل‌ها و دقت‌ نظرهای ایشان در مقام نقل و پالایش حدیث هرچند می‌تواند مورد مناقشه و بحث و گفت‌وگوی علمی واقع شود اما نباید گمان کنیم که در اعتقاد ایشان به اصالت حدیث شیعه و اعتبار و حجیت احادیث صادره از معصومین(ع) شک و شبهه‌ای وجود داشته است.