نگاهی به مسئله اسلام در روسیه
گروه بین‌الملل: خبرگزاری ریانووستی طی گزارشی به بررسی اسلام و بازیگران اصلی آن در روسیه از جمله تشکل اسلامی این کشور موسوم به اداره دینی مرکزی مسلمانان(مفتیات) پرداخته است.
نمایندگان برخی مناطق قفقاز مخالفت خود را با انتشار روزنامه داغستانی «السلام» در مساجد سراسر روسیه اعلام کرده بودند. این روزنامه به ابتکار مفتی داغستان به منظور آگاه‌سازی روس‌ها به ویژه مسلمانان کشور در بحث اسلام سنتی چاپ و منتشر می‌شد. با این حال، به گفته مفتی داغستان، این روزنامه به دلایلی باعث سوء تفاهم و بروز بحث و اختلاف شد. نمایندگان مرکز هماهنگی مسلمانان قفقاز شمالی نیز حاضر به تفسیر این موضوع نشدند.
می‌توان گفت که عملا اداره دینی داغستان به ساختاری مجزا تبدیل شده است. موضوع از این جنبه قابل توجه است که هنوز بحث و مناظرات حول ضرورت متحد‌کردن مسلمانان روسیه در یک سازمان واحد به پایان نرسیده؛ اما برای کارشناسان جای سؤال است که آیا واقعا می‌توان مسلمانان را با هم متحد کرد؟
نگاهی به مسئله اسلام در روسیه
اسلام در روسیه بعد از دین ارتدوکس جایگاه دوم را از نظر تعداد پیروان به خود اختصاص داده است. با این حال، آمار دقیقی درباره تعداد مسلمانان فدراسیون روسیه در دست نیست. اوایل سال¬های 2000 میلادی تعداد مسلمانان را 20 میلیون نفر اعلام کردند که به موضوعی قابل بحث تبدیل شد و برخی آن را بیشتر و برخی کمتر می‌دانستند. امروز نمایندگان اداره مفتیات می‌گویند که تعداد مسلمانان در سراسر روسیه بسیار بیشتر از این اعداد و ارقام است. حتی برخی به عدد 30 میلیون مسلمان استناد می‌کنند (در سرشماری سال 2002 میلادی، جمعیت مسلمانان روسیه 14،5 میلیون اعلام شد. در سال 2010 میلادی یک مرکز معتبر آمریکایی به نام «پیو» نتیجه ارزیابی خود را 15 میلیون مسلمان اعلام کرد. این ارقام عمدتا بر نظرسنجی‌های اجتماعی مبتنی هستند و نه بر سرشماری واقعی افراد در فدراسیون روسیه و علاوه بر این شهروندان کشورهای آسیای مرکزی را که در روسیه حضور دارند، نیز در این سرشماری وارد می‌کنند).
برای این تعداد انبوه مسلمان در روسیه 8 هزار مسجد در سراسر این کشور ساخته شده است. رهبر مسلمانان پیوسته از کمبود بناهای دینی در شهرهای بزرگ سخن می‌گوید.
بازیگران اصلی
امروز 83 اداره مفتیات در روسیه فعالیت دارند. این رقم از نظر «ایگور بارینوف»، رئیس آژانس فدرال امور اقوام قابل توجه است. به گفته وی، در شرایط کنونی، وجود این تعداد مفتیات، نفوذ اندیشه‌های رادیکال در بین امت اسلامی را در پی دارد.
از این میان اداره دینی مسلمانان فدراسیون روسیه (عضو شورای مفتیات روسیه) به سرپرستی مفتی «راویل عین‌الدین» و اداره دینی مرکزی مسلمانان روسیه به سرپرستی «شیخ الاسلام طلعت تاج‌الدین» در سطح فدرال دارای اهمیت هستند. این دو سازمان مدعی نقش رهبری امت اسلامی روسیه هستند.
علاوه بر این، مرکز هماهنگی مسلمانان قفقاز شمالی به سرپرستی مفتی «اسماعیل بردییف» و مجمع دینی مسلمانان روسیه که ماه نوامبر سال 2016 به سرپرستی مفتی «آلیبر کرگانوف» تأسیس شده است، در سطح مناطق اهمیت بیشتری دارند.
از بین مهم‌ترین ادارات دینی مناطق که مستقل از ادارات مفتیات فدرال فعالیت دارند، می¬توان به اداره دینی مسلمانان چچن و اداره دینی مسلمانان تاتارستان و در نهایت اداره دینی مسلمانان داغستان اشاره کرد که به تازگی خروج خود را از مرکز هماهنگی ادارات دینی قفقاز شمالی اعلام کرده است.
اداره دینی مسلمانان چچن تا سال 2012 در ساختار مرکز هماهنگی ادارات دینی قفقاز شمالی فعالیت می‌کرد. تعداد مساجد مفتیات در آن زمان به یک هزار واحد می‌رسید.
9 سال پیش اداره دینی مسلمانان تاتارستان به شورای مفتیات فدراسیون روسیه وارد شد. این مفتیات از نظر تعداد مراجعه‌کنندگان یکی از بزرگترین ادارات دینی اسلامی به شمار می‌رود. امسال «کامل سمیع‌اللین»، مفتی تاتارستان عضو شورای بین ادیان روسیه شد. ظاهرا، این سازمان دینی در کنار شورای مفتیات روسیه، اداره دینی مرکزی مسلمانان روسیه و مرکز هماهنگی مسلمانان قفقاز شمالی، از نظر تعداد مسلمانان عضو رتبه چهارم را دارد.
بیش از یک هزار و 500 مسجد تحت نظارت اداره دینی مسلمانان داغستان قرار دارند.
اسلام در روسیه متفاوت است
علی اکبر علی اکبروف، مدیر مرکز مطالعات آسیای مرکزی، قفقاز و اورال ـ ولگا از انستیتوی شرق‌شناسی روسیه می‌گوید: «حال ایده‌آل این است که تمام مفتیات متحد شوند. اما شاید اسلام در روسیه هنوز برای این مرحله آماده نیست. به جای اینکه آنها را به شکل مصنوعی با هم ترکیب کنند، بهتر است هر کدام را به همان شکل کنونی بگذارند؛ زیرا اسلام ما کاملا متفاوت است.»
به اعتقاد علی اکبروف، تفاوت بین ادارات دینی مسلمانان روسیه بیش از همه در سطح «الهیات» نمود پیدا می‌کند. در فدراسیون روسیه، مسلمانان عمدتا پیرو دو مذهب (از چهار مذهب) حنفی و شافعی هستند. این دو مکتب از نظر تفسیر احادیث و سنت محمد(ص) متفاوت هستند.
فسیوالود زالاتوخین، کارشناس مسائل دینی و استاد دانشگاه فدرال جنوبی معتقد است که تفاوت بین مسلمانان در ساده‌ترین مرحله آن است و نه در سطح الهیات. به گفته وی، اسلام قفقاز شمالی به مناطق شرقی یعنی چچن، اینگوشتیا و داغستان مربوط می‌شود که ویژگی‌های خاص خود را دارند. به عنوان مثال، در چچن تصوف غالب است. اسلام منطقه ولگا و اورال با آنها تفاوت دارد، زیرا از نظر تاریخی در شرایط دیگری شکل گرفته است.
مطابق نظر این کارشناس مسائل دینی دین از دو طریق وارد این کشور شده است. اسلام در قفقاز طی قرن هفتم میلادی همراه با جنگ اعراب به این منطقه رسید. اما اسلام منطقه ولگا طی قرن 10 ظاهر شده است.
حکومت بلغار ولگا رسما در سال 922 اسلام را به عنوان دین رسمی انتخاب کرد و هر سال از 1989 تاکنون به همین مناسبت جشنی برپا می‌شود. رئیس اداره دینی مسلمانان روسیه، مرکز هماهنگی اداره دینی مسلمانان و اداره دینی تاتارستان چندین مرتبه درباره وجود ارتباطات تاریخی ـ دینی بین امت اسلامی روسیه با بلغارها صحبت کرده است.
نظر مفتی‌ها
رهبران دینی مسلمانان فدراسیون روسیه به صورت دوره‌ای به ضرورت متحد‌کردن تمامی سازمان‌های دینی در قالب یک سازمان اشاره می‌کنند. تا پیش از انقلاب در روسیه تنها یک اداره مفتیات وجود داشت که نام آن را مجمع دینی محمدیان اورنبورگ گذاشته بودند. این مجمع در زمان کاترین دوم، ملکه روسیه در سال 1788 تأسیس شده بود.
اواخر سال 2015 مفتی طلعت تاج‌الدین موضوع ادغام مفتیات فدرال و اداره دینی مسلمانان تاتارستان را مطرح کرد. اسماعیل بردییف، رئیس مرکز هماهنگی مسلمانان منطقه قفقاز شمالی نیز همان زمان گفت که مسلمانان قفقاز تنها بعد از تلفیق دو نهاد مذکور وارد سازمان جدید خواهند شد. پیشنهاد تاج‌الدین به مرور زمان از دستور کار پاک شد.
اواخر سال 2016، تشکیل مجمع دینی مسلمانان روسیه به سرپرستی کرگانوف با انتقاد مواجه شد و همه نسبت به موفقیت این سازمان تردید کردند. با این وجود الیبر کرگانوف، سازمان جدید را فضایی برای بحث و مناظره بین مسلمانان روسیه نامید که حتی می‌تواند مبنای گام بعدی یعنی اتحاد مفتیات در یک سازمان باشد.
چندی پیش راویل عین‌الدین، رئیس شورای مفتیان روسیه در دیدار با سرگی کریینکو، معاون اول دفتر ریاست جمهوری فدراسیون روسیه از همه خواست که دست از تجزیه فضای اسلامی به واسطه تشکیل مراکز مختلف دینی بردارند.
اسلام نیاز به ساختار خشن ندارد
علی اکبروف در همین رابطه می‌گوید: «به نظر من، بیشتر سازمان‌های تشکیل شده اعم از مفتیات، با رشد و توسعه خود گواه تنوع در اسلام هستند. وقتی ما صحبت از همبستگی به میان می‌آوریم، منظورمان همبستگی و اتحاد در الهیات در عین تنوع در نحوه مدیریت است. بنابراین اگر حکومت با شکل و قالب کنونی مشکلی ندارد و مفتیات در حکم ساز و کار تعامل بین مؤمنین با حکومت هستند، پس جای سؤال باقی نمی‌ماند.
مسئله همبستگی و اتحاد در اندیشه و شریعت را باید جدی تلقی کرد. فهم افراد از هر موضوع باید شبیه به هم باشد. چندی پیش ضرورت تشکیل شورای عالمان در روسیه مطرح شد. این شورا چنانچه تشکیل بشود، به معنای واقعی مسلمانان روسیه را متحد خواهد کرد.»
در عین حال به اعتقاد این کارشناس روس، نباید یکسری ویژگی‌های مربوط به سازمان‌های دینی اسلامی را از نظر دور داشت. در اسلام سلسله مراتب به شکل کلیسایی وجود ندارد. که بنابر آن، موضع یکسان اتخاذ شود و به صورت آمرانه از بالا به پایین همه را در بر گیرد.
ظهور یک مفتیات جدید را نمی‌توان با تفرقه در مسیحیت قیاس کرد. این سازمان‌ها سعی دارند به شکلی مشخص امامان خود را در حوزه الهیات و سیاست جهت بدهند.
هر امام در هر مسجد می‌تواند نظر خود را بیان کند و اینکه چه اندازه نظر وی با سنت‌ها مطابقت دارد و تا چه اندازه بر تفاسیر و منابع درست منطبق است، موضوع دیگری خواهد بود. اما باید متوجه بود که در اسلام یک سازمان متشکل از مصالح سخت همچون سیمان وجود ندارد.
اصل مدیریت جمعی از زمان پیامبر اسلام محمد(ص) حفظ شده است. به همین خاطر بسیاری از تصمیمات به صورت جمعی و با بحث و مناظره اتخاذ می‌شوند.
یکی از اهداف تشکیل مجمع دینی محمدیان اورنبورگ در زمان کاترین دوم کنترل مسلمانان بود. در شرایط کنونی روسیه و با وجود حکومت حاضر، مسئله تشکیل سازمان واحد فراتر از سخن نخواهد رفت و نباید به صورت مصنوعی چنین سازمانی را تشکیل داد. تجربه به ما این مسئله را ثابت کرده است.
منبع: ریانووستی(خبرگزاری بین‌المللی روسیه)
