حجتالاسلام کوشا عنوان کرد:
نقد 200 ترجمه قرآن/ ناقد باید قدرت ارائه ترجمه دقیق را داشته باشد
گروه ادب: مترجم و منتقد ترجمه‌های قرآن با بیان اینکه تاکنون حدود 200 نقد ترجمه قرآن را انجام داده است، گفت: ناقد ترجمه قرآن، باید قدرت ارائه ترجمه دقیق از قرآن را داشته باشد.
حجتالاسلام والمسلمین محمدعلی کوشا مترجم و منتقد ترجمه‌های قرآن در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) درباره ضرورت نقد علمی ترجمه‌های قرآن گفت: ما باید به مفهوم نقد توجه کنیم. وقتی می‌گوییم نقد، مرادمان از نقد فقط بیان نقاط ضعف نیست و چنین نیست که فقط به بیان عیب‌هایی که یک نویسنده در اثرش دیده می‌شود، بسنده کنیم، بلکه نقد اعم از بیان نقاط قوت و ضعف است. از این رو ناقد هم بیانگر نقاط قوت یک اثر است و هم نشان دهنده ضعف‌های آن است. بنابراین در هرنقدی باید نخست به بیان قوت ها پرداخته شود و آنگاه نقاط ضعف را باید یادآور شد. بنابراین وقتی کتابی نقد می‌شود، یعنی بررسی همه‌جانبه یک اثر و دیدن قوت‌ها و ضعف‌های آن.
وی با بیان اینکه نقد غیر از انتقاد است، افزود: انتقاد یعنی عیب‌جویی وتنها بار منفی دارد، اما نقد هم یادآوری‌های مثبت و هم بیان ضعف و سستی‌های یک اثر است. وقتی به این مطلب توجه کردیم، در رابطه با ترجمه‌های قرآن کریم نیز باید با این نگاه به نقد بپردازیم، حال چه ترجمه قرآن مربوط به گذشته باشد و یا مربوط به زمان حال، فرقی نمی‌کند. با این گونه نگاه به نقد، می‌توانیم ترجمه‌های قرن چهارم، پنجم و ششم را با عنوان «ترجمه تفسیر طبری»، ترجمه «تاج التراجم» اسفراینی، ترجمه «ابوالفتوح رازی» ،ترجمه «سورآبادی»، ترجمه «بصایر یمینی» ، «ترجمه نسفی» و «کشف الاسرار میبدی» را نقد کنیم. پس با این نگاه ناقدانه می‌توان متون کهن قرن چهارم وپنجم و ششم و یا قرون بعدی را مورد بررسی قرار داد.
حجتالاسلام کوشا با اشاره به تعداد ترجمه‌های فارسی از قرآن گفت: اینجانب تاکنون نزدیک به دویست ترجمه را نقد کرده‌ام و حدود 200 ترجمه از قرن چهارم تاکنون نقد کرده ام که البته برخی از این ترجمه ها با تفسیر آنها همراه بوده است. بنابراین ترجمه‌های تفسیری را نیز شامل می‌شود.
وی در ادامه، شرایط نقد را مورد اشاره قرار داد و بیان کرد: آنچه اهمیت دارد این است که یک مترجم شرایط نقد را داشته باشد، یعنی اول باید آشنا به زبان مبد و مقصد باشد، دوم اینکه قدرت ارائه نثری دقیق و استوار داشته باشد، سوم اینکه آشنا با تفسیر و علوم قرآنی باشد. چهارم اینکه چون بخشی از آیات قرآن آیات الاحکام است، آشنا به علم فقه باشد و پنجم اینکه علم کلام را هم فهمیده باشد، یعنی علم اصول عقاید را بداند. مثلاً وقتی در قرآن به صفات خداوند می‌رسد، باید به درستی صفات ذات الهی را از صفات فعل آن تشخیص دهد. برخی از صفات خداوند مانند علم، قدرت، حیات، قدرت ، حی، مرید و قدیم و ... جزء صفات ذات هستند و مترجم باید بتواند صفات ذات را از فعل تشخیص دهد.
این مترجم ادامه داد: به عنوان مثال «واسع» یکی از صفات خداوند است و حدود ده بار در قرآن تکرار شده است، در آیاتی که واسع صفت ذات است به معنی گسترده ذات و در جایی که واسع صفت فعل است،به معنی گشایشگر است. در این راستا مترجم باید به ما قبل این صفت واسع توجه کند، اگر در سیاق صفت ذات باشد، به معنای محیط و فراگیر وگسترده ذات و بینهایت خواهد بود، و اگر در سیاق آیاتی باشد که در آن آیات سخن از خلقت و ایجاد هستی به میان آمده باشد، به معنی گشایشگر خواهد بود. و ششم اینکه، مترجم باید دارای سلامت روح و عقل و درست‌اندیش و مهذب باشد؛ چرا که فکر و اخلاق آلوده نمی‌تواند قرآن را به درستی ترجمه کند. بنابراین، مترجم باید این صفات شش‌گانه را داشته باشد و در مقام نثرنگاری نیز باید آشنا با نثر قوی باشد و از نثر منسوخ، متروک ، مهجور و غریب، دوری گزیند. ناقد دقیق کسی است که افراط و تفریط در نثر نداشته باشد؛ سره نگاری کهن و یا عربی‌نگاری غلیظ هر دو در نثر امروزین ما کاربرد ندارد. و نثر ناقد نباید انباشته از حشو و زواید و یا متصنعانه، متکلفانه و نامانوس باشد، بلکه باید رسا، گویا، روان و خوشخوان باشد.
حجتالاسلام کوشا در بخش دیگری از سخنان خود به ویژگی‌های دیگر ناقد ترجمه‌های قرآن اشاره و عنوان کرد: همچنین بهتر است یک ناقد نثرش آراسته به محسنات لفظی و ظرافت‌های هنری باشد. کسی که نقد می‌کند به ویژه نقد ترجمه قرآن، باید قدرت ارائه ترجمه دقیق تطبیقی قرآن را داشته باشد؛ برخی شاید بتوانند به صورت تحت اللفظی ترجمه کنند اما به صورت تطبیقی قادر به این کار نباشند.
این منتقد نامدار ترجمه‌های قرآن با اشاره به دشواری ترجمه قرآن گفت: دشواری ترجمه قرآن بیش از ترجمه هر متن عربی دیگر است، به این دلیل که قرآن کریم از جهت لفظ، محتوا، چینش کلمات و ترکیب جملات بی‌نظیر است؛ از این رو قرآن از لحاظ لفظی و محتوایی معجزه است و این معجزه قرآن از نظر لفظی به گونه‌ای است که قرآن ادب را با هنر درهم آمیخته است.
وی افزود: نثر قرآن در ادبیات و علوم بلاغی سرآمد تمام نثرهاست، از این رو ادبيت قرآن، فراتر از هر ادبی و هنرنمایی قرآن پرجلوه‌تر از هر هنری است؛ چرا که قرآن در کمترین لفظ بیشترین معنا را جای داده است و در کوتاه‌ترین جمله، پربارترین و عمیق‌ترین مفهوم را گنجانده است؛ از این رو مترجمی که به فنون و راز و رمز قرآنی آشنا نباشد، نمی‌تواند وارد فضای ترجمه قرآن شود.
حجتالاسلام کوشا ادامه داد: تعریف دقیق ترجمه، برگرداندن متنی از زبانی به زبان دیگر با رعایت مفهوم و محتوای آن متن است. کسی که وارد نقد ترجمه می‌شود باید انواع ترجمه را نیز بشناسد و گمان نکند که فقط یک نوع ترجمه داریم، در حالی که پنج نوع ترجمه داریم و باید حد و مرز هریک از آنها را به درستی تشخیص دهد تا در نقدش تداخل ایجاد نشود. ممکن است نقدی به نوعی از ترجمه وارد باشد ولی همان نقد به نوع دیگر آن وارد نباشد. ترجمه تحت اللفظی، تطبیقی، تفسیری، مضمونی و منظوم، انواع ترجمه‌های پنچ گانه هستند.
وی در ادامه، درباره ضرورت نقد علمی ترجمه‌های قرآن گفت: همه مواردی که عنوان شد، ذیل عنوان «نقد علمی ترجمه‌های قرآن» می‌گنجد و وقتی نوع ترجمه قرآن از سوی منتقد مشخص شد و ناقد هم شرایط ترجمه را داشته باشد، نقد علمی ترجمه تحقق پیدا خواهد کرد.
وی با بیان اینکه نقد غیر از انتقاد است، افزود: انتقاد یعنی عیب‌جویی وتنها بار منفی دارد، اما نقد هم یادآوری‌های مثبت و هم بیان ضعف و سستی‌های یک اثر است. وقتی به این مطلب توجه کردیم، در رابطه با ترجمه‌های قرآن کریم نیز باید با این نگاه به نقد بپردازیم، حال چه ترجمه قرآن مربوط به گذشته باشد و یا مربوط به زمان حال، فرقی نمی‌کند. با این گونه نگاه به نقد، می‌توانیم ترجمه‌های قرن چهارم، پنجم و ششم را با عنوان «ترجمه تفسیر طبری»، ترجمه «تاج التراجم» اسفراینی، ترجمه «ابوالفتوح رازی» ،ترجمه «سورآبادی»، ترجمه «بصایر یمینی» ، «ترجمه نسفی» و «کشف الاسرار میبدی» را نقد کنیم. پس با این نگاه ناقدانه می‌توان متون کهن قرن چهارم وپنجم و ششم و یا قرون بعدی را مورد بررسی قرار داد.
حجتالاسلام کوشا با اشاره به تعداد ترجمه‌های فارسی از قرآن گفت: اینجانب تاکنون نزدیک به دویست ترجمه را نقد کرده‌ام و حدود 200 ترجمه از قرن چهارم تاکنون نقد کرده ام که البته برخی از این ترجمه ها با تفسیر آنها همراه بوده است. بنابراین ترجمه‌های تفسیری را نیز شامل می‌شود.
وی در ادامه، شرایط نقد را مورد اشاره قرار داد و بیان کرد: آنچه اهمیت دارد این است که یک مترجم شرایط نقد را داشته باشد، یعنی اول باید آشنا به زبان مبد و مقصد باشد، دوم اینکه قدرت ارائه نثری دقیق و استوار داشته باشد، سوم اینکه آشنا با تفسیر و علوم قرآنی باشد. چهارم اینکه چون بخشی از آیات قرآن آیات الاحکام است، آشنا به علم فقه باشد و پنجم اینکه علم کلام را هم فهمیده باشد، یعنی علم اصول عقاید را بداند. مثلاً وقتی در قرآن به صفات خداوند می‌رسد، باید به درستی صفات ذات الهی را از صفات فعل آن تشخیص دهد. برخی از صفات خداوند مانند علم، قدرت، حیات، قدرت ، حی، مرید و قدیم و ... جزء صفات ذات هستند و مترجم باید بتواند صفات ذات را از فعل تشخیص دهد.
این مترجم ادامه داد: به عنوان مثال «واسع» یکی از صفات خداوند است و حدود ده بار در قرآن تکرار شده است، در آیاتی که واسع صفت ذات است به معنی گسترده ذات و در جایی که واسع صفت فعل است،به معنی گشایشگر است. در این راستا مترجم باید به ما قبل این صفت واسع توجه کند، اگر در سیاق صفت ذات باشد، به معنای محیط و فراگیر وگسترده ذات و بینهایت خواهد بود، و اگر در سیاق آیاتی باشد که در آن آیات سخن از خلقت و ایجاد هستی به میان آمده باشد، به معنی گشایشگر خواهد بود. و ششم اینکه، مترجم باید دارای سلامت روح و عقل و درست‌اندیش و مهذب باشد؛ چرا که فکر و اخلاق آلوده نمی‌تواند قرآن را به درستی ترجمه کند. بنابراین، مترجم باید این صفات شش‌گانه را داشته باشد و در مقام نثرنگاری نیز باید آشنا با نثر قوی باشد و از نثر منسوخ، متروک ، مهجور و غریب، دوری گزیند. ناقد دقیق کسی است که افراط و تفریط در نثر نداشته باشد؛ سره نگاری کهن و یا عربی‌نگاری غلیظ هر دو در نثر امروزین ما کاربرد ندارد. و نثر ناقد نباید انباشته از حشو و زواید و یا متصنعانه، متکلفانه و نامانوس باشد، بلکه باید رسا، گویا، روان و خوشخوان باشد.
حجتالاسلام کوشا در بخش دیگری از سخنان خود به ویژگی‌های دیگر ناقد ترجمه‌های قرآن اشاره و عنوان کرد: همچنین بهتر است یک ناقد نثرش آراسته به محسنات لفظی و ظرافت‌های هنری باشد. کسی که نقد می‌کند به ویژه نقد ترجمه قرآن، باید قدرت ارائه ترجمه دقیق تطبیقی قرآن را داشته باشد؛ برخی شاید بتوانند به صورت تحت اللفظی ترجمه کنند اما به صورت تطبیقی قادر به این کار نباشند.
این منتقد نامدار ترجمه‌های قرآن با اشاره به دشواری ترجمه قرآن گفت: دشواری ترجمه قرآن بیش از ترجمه هر متن عربی دیگر است، به این دلیل که قرآن کریم از جهت لفظ، محتوا، چینش کلمات و ترکیب جملات بی‌نظیر است؛ از این رو قرآن از لحاظ لفظی و محتوایی معجزه است و این معجزه قرآن از نظر لفظی به گونه‌ای است که قرآن ادب را با هنر درهم آمیخته است.
وی افزود: نثر قرآن در ادبیات و علوم بلاغی سرآمد تمام نثرهاست، از این رو ادبيت قرآن، فراتر از هر ادبی و هنرنمایی قرآن پرجلوه‌تر از هر هنری است؛ چرا که قرآن در کمترین لفظ بیشترین معنا را جای داده است و در کوتاه‌ترین جمله، پربارترین و عمیق‌ترین مفهوم را گنجانده است؛ از این رو مترجمی که به فنون و راز و رمز قرآنی آشنا نباشد، نمی‌تواند وارد فضای ترجمه قرآن شود.
حجتالاسلام کوشا ادامه داد: تعریف دقیق ترجمه، برگرداندن متنی از زبانی به زبان دیگر با رعایت مفهوم و محتوای آن متن است. کسی که وارد نقد ترجمه می‌شود باید انواع ترجمه را نیز بشناسد و گمان نکند که فقط یک نوع ترجمه داریم، در حالی که پنج نوع ترجمه داریم و باید حد و مرز هریک از آنها را به درستی تشخیص دهد تا در نقدش تداخل ایجاد نشود. ممکن است نقدی به نوعی از ترجمه وارد باشد ولی همان نقد به نوع دیگر آن وارد نباشد. ترجمه تحت اللفظی، تطبیقی، تفسیری، مضمونی و منظوم، انواع ترجمه‌های پنچ گانه هستند.
وی در ادامه، درباره ضرورت نقد علمی ترجمه‌های قرآن گفت: همه مواردی که عنوان شد، ذیل عنوان «نقد علمی ترجمه‌های قرآن» می‌گنجد و وقتی نوع ترجمه قرآن از سوی منتقد مشخص شد و ناقد هم شرایط ترجمه را داشته باشد، نقد علمی ترجمه تحقق پیدا خواهد کرد.
مطالب مرتبط
