کعبه و مسجدالحرام در گذر تاریخ + عکس

به گزارش ایکنا به نقل از Middle East Eye، اهمیت مکه به عنوان مرکز مذهبی و فرهنگی برای مردم عربستان که در منطقه حجاز واقع در عربستان امروزی است، مقدم بر اسلام است. قبل از میلاد حضرت محمد (ص) در قرن ششم میلادی، مکه و ساختار مکعبی باستانی این شهر که به کعبه معروف است، زیارتگاه قبایل بادیه‌نشین بوده است.

قبل از اسلام، کعبه بت‌هایی را در خود جای می داد که نشان دهنده تعدادی از خدایان بودند که بخشی از سنت مشرکان بودند.

پیامبر اسلام بر این باور بود که بت پرستی بر خلاف ایمان توحیدی است که به وسیله حضرت ابراهیم (ع) ایجاد شد.

تصویر بالا در سال 1575 تولید شده است و در مجموعه سال 2005 با عنوان اطلس نقشه های مکه ارائه شده است و تصویر اول نقاشی اواخر قرن 19 توسط یک هنرمند ناشناس است. (تصویر اول: دامنه عمومی، تصویر دوم: مجموعه خلیلی)

قرآن که مسلمانان معتقدند کلام خداوند است که توسط فرشته جبرئیل بر حضرت محمد(ص) نازل شده است، در آیات متعددی از کعبه یاد کرده است که در آن به عنوان اولین خانه عبادت و حرم مؤمنان معرفی شده است. در زبان عربی نام مسجد اعظم مکه مسجدالحرام است.

یک تصور غلط رایج این است که مسلمانان کعبه را با خواندن نمازشان به سمت آن می‌پرستند، اما چنین اعتقادی با توحید شدید اسلام که در آن خداوند هیچ تجلی مادی ندارد، در تضاد است. کعبه در عوض یک نشانگر نمادین است که مسلمانان به سوی آن به درگاه خدا دعا می کنند. تصویری که در بالا نشان داده شده است، تصویر قرن هجدهم از مسجدالحرام توسط هنرمندی ناشناس است. شهر مکه در زمان این تصویر تحت سلطه عثمانی ها بود. (مجموعه دانشگاه اوپسالا)

در حدود 20 متری شرق کعبه، چاه زمزم قرار دارد که نقش مهمی در سنت اسلامی و مناسک زیارتی دارد. بر اساس روایات اسلامی، حضرت ابراهیم(ع)، پسرش اسماعیل(ع) و همسرش هاجر، خود را تنها در دره صحرای مکه، در حالی که از خستگی رنج می‌بردند، یافتند. می گویند هاجر در ناامیدی هفت بار بین تپه های صفا و مروه راه رفت تا چیزی برای نوشیدن بیابد.

جبرئیل به دستور خداوند زمین را باز کرد تا چشمه ای آشکار شود که به چاه زمزم تبدیل شد. در طول زیارت حج و عمره، مؤمنان با هفت بار قدم زدن بین دو تپه، جست و جوی هاجر برای یافتن آب را بازسازی می‌کنند. آب چاه زمزم نزد مسلمانان مقدس شمرده می شود و اغلب پس از پایان زیارت از آب آن با خود می‌برند.

مینیاتور فوق نوشته محی الدین لاری نویسنده ایرانی-هندی قرن شانزدهم است و در کتاب فارسی زبان مکاشفه دو حرم که در کتابخانه بریتانیا به نمایش گذاشته شده است، موجود است.

قبل از اسلام، کعبه برای قبایل متخاصم منطقه به عنوان پناهگاهی شناخته می شد - مکانی برای صلح که در آن اختلافات قبیله‌ای کنار گذاشته می‌شد. پیامبر اکرم (ص) برای حل اختلاف بین سران قبایل بر سر این که چه کسی پس از تعمیر بنا، حجر الاسود کعبه را در جای مناسب خود قرار دهد، به آنها توصیه کرد که سنگ را روی پارچه بگذارند و سران قبایل آن را با هم حمل کنند و همه افتخار گذاشتن آن را با هم داشته باشند.

این سنگ سیاه در زبان عربی به نام حجر الاسود شناخته می شود. مسلمانان بر این باور هستند که به حضرت ابراهیم (ع) داده شده است و دارای اهمیت تشریفاتی فوق العاده‌ای است، زیرا زائران اغلب سعی می کنند در طول طواف کعبه سنگ را ببوسند. تصویر بالا تصویری از کعبه متعلق به قرن شانزدهم عثمانی است که سنگ سیاه را در گوشه سمت چپ آن نشان می‌دهد.

کعبه و مسجدالحرام بارها مرمت شده اند، گاهی به دلیل بلایای طبیعی و در مواقعی برای پذیرایی از تعداد فزاینده بازدیدکنندگان. حاکمان عباسی در دهه 700 صحن کعبه را گسترش دادند و پس از شکست عثمانیان از مملوک‌ها و تصرف این مکان در سال 1517، الحاقات خود را به حرم مطهر اضافه کردند. در سال 1571، سلیم دوم، معمار سنان (معمار معروف عثمانی) را مأمور کرد تا ویژگی‌هایی را اضافه و گنبدهای کوچک سنتی به سبک عثمانی را برای تزئین سقف مسطح حیاط مسجد اضافه کند. تصویر بالا یک مینیاتور ایرانی است که مربوط به دهه 1800 است، زمانی که عثمانی ها هنوز بر شهر مکه حکومت می کردند. (موزه ملی آمستردام)

با ظهور عکاسی در قرن نوزدهم، تصاویر کعبه و مسجد جامع رواج یافت. اما برای قرن ها قبل، تصویرسازی از این مکان مقدس در اروپا غیر معمول بود. از حدود قرن پانزدهم به بعد، با شروع عصر اکتشاف اروپا، مسافرانی از این قاره برای تجارت از شبه جزیره عربستان دیدن کردند.

 اگرچه آنها رسماً از ورود به مکه منع شده بودند که فقط برای مسلمانان مجاز بود، اما تعدادی از گزارش‌ها حاکی از آن است که اروپایی‌ها به صورت غیرقانونی خود را به عنوان مسلمان یا همراه کارفرمایان مسلمان خود به داخل شهر برده‌اند. تصویر بالا در نسخه مصور کتاب De Religione Mohammedica (دین محمدی) توسط محقق هلندی آدریان رلند در سال 1705 وجود دارد.

در عصری که بیشتر مطالعات درباره اسلام بحث برانگیز بود و با هدف توهین به آموزه‌های آن انجام می‌شد، کار رلند از این جهت قابل توجه بود که تلاش کرد تصویری عینی از باورهای اسلامی ارائه دهد. این صحنه بعدها کپی شد و در سایر نشریات اروپایی درباره اسلام استفاده شد. (کتابخانه کاخ صلح، هلند)

این عکس به این معنی بود که جهان دیگر محدود به آثار هنری و نوشته‌های مکه نیست. در سال 1861 یک مهندس ارتش مصر به نام محمدصادق بیگ به عنوان خزانه دار کاروانی از حجاج به شهر مقدس سفر کرد. او دوربین و ابزارهایی را برای فرآیند کلودیون صفحه مرطوب گرفت - یک تکنیک اولیه توسعه عکس که در آن تصاویر با استفاده از نگاتیوهای صفحه شیشه‌ای ساخته می شدند. تصاوير صادق بيگ از مكه در نمايشگاه جغرافيايي ونيز در سال 1881 برنده مدال طلا شد.

تصویر بالا اولین تصویر عکاسی مکه و کعبه است که صحنه‌ای آشنا از ساختار مکعبی پوشانده شده در پارچه سیاه کعبه را نشان می‌دهد. (مجموعه های خلیلی/محمدصادق بیگ)

با گذشت زمان، عکاسی برای دیگران قابل دسترس‌تر شد و یکی از اولین عکاسان بومی مکه، فردی به نام السید عبدالغفار بود که بین سال های 1886 تا 1889 بیش از 250 عکس از شهر گرفت.

او در کنار عکاس هلندی کریستیان اسنوک هورگرونجه (Christiaan Snouck Hurgronje) کار می‌کرد که برای ورود به شهر مقدس مسلمانان وانمود کرده بود به اسلام گرویده است. تصویر بالا از شهر مکه در سال 1887 توسط عبدالغفار گرفته شده است. (کتابخانه کنگره آمریکا)

زائران پس از اتمام مراسم حج و قبل از خروج از مکه، طواف وداع را انجام می دهند و هفت بار دور کعبه قدم می زنند. عبدالغفار طواف را در این تصویر گرفته شده در سال 1909 ثبت می کند. (کتابخانه کنگره آمریکا)

مکه تا سال 1916 بخشی از امپراتوری عثمانی باقی ماند. زمانی که حجاز، منطقه بزرگ ساحلی غربی شبه جزیره عربستان، به رهبری حسین بن علی، اعلام استقلال کرد. با این حال، حکومت شریف کوتاه مدت بود و این منطقه به زودی توسط عبدالعزیز آل سعود، که مکه را در سال 1924 اشغال کرد، فتح و در نهایت حجاز را با سایر مناطق شبه جزیره تحت کنترل خود متحد کرد و پادشاهی عربستان سعودی را تشکیل داد.

در سال 1938، ذخایر نفتی در عربستان سعودی پیدا شد و از آن زمان نفت به منبع درآمد اصلی این کشور تبدیل شد. این بدان معنا بود که سلطنت دیگر نیازی به تکیه بر درآمد زائران مذهبی نداشت. با گذشت زمان، درآمدهای نفتی در مجموعه‌ای از پروژه‌های توسعه به ظاهر پایان ناپذیر در اماکن مقدس سرمایه‌گذاری شد. تصویر بالا مسجد الحرام را در سال 1937 نشان می دهد.

در سال 1955، در زمان سلطنت ملک سعود، سعودی ها پروژه توسعه مسجدالحرام را آغاز کردند. هنگامی که کار در سال 1973 به پایان رسید، این مسجد توانست 500 هزار نمازگزار را در خود جای دهد. این تحولات مصادف با رونق سفرهای هوایی در دهه 1970 بود که دسترسی زائران به شهرهای مقدس مکه و مدینه را آسان‌تر از همیشه کرد.

 همچنین باعث افزایش تقاضا برای زیارت شد و تقریباً به محض اتمام کار اولیه، نیاز به گسترش بیشتر آشکار شد. توسعه عمده بعدی مسجدالحرام در دهه 1990 در پروژه‌ای تحت نظارت معمار مصری محمد کمال اسماعیل آغاز شد.

او سنگفرش مرمری را معرفی کرد که از کوه‌های یونان تهیه می‌شد. این سنگ تضمین می‌کرد که زمینی که زائران روی آن راه می‌رفتند، حتی در شرایط آب و هوایی سوزان خنک می‌ماند. در بالا تصویری از مسجدالحرام در سال 2000 است. (خبرگزاری فرانسه/ مروان نعمانی)

افزوده‌های اخیر به منطقه مسجدالحرام شامل مجموعه باشکوه ابراج‌البیت (برج‌های خانه) به طول 2099 فوت (639 متر) است که دارای یک هتل و مرکز خرید است.

این توسعه همزمان با گسترش بیشتر مسجد انجام شد که اکنون می تواند حدود 2.5 میلیون نفر را در خود جای دهد. منتقدان می گویند که سازه های جدید اطراف مسجدالحرام چشم نواز نیست و توجه را از کعبه و اماکن مقدس اطراف آن را منحرف می‌کند. (AFP)

امین قدسی