حوزه مفهومی رؤيت در قرآن کریم

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) رؤیت و دیدن در قرآن در برگیرنده حوزه مفهومی گسترده‌‎ای است که دامنه واژگانی مختلفی را شامل می‌شود و واژه‌هایی همچون رأی، بصر، نظر و طرف در این حوزه جای می‌گیرند. حوزه مفهومی رؤیت در قرآن را می‌توان بر اساس مبدأ و مقصد به اقسامی همچون نگاه و نظر خداوند نسبت به بندگان، نگاه بندگان نسبت به خدا، نگاه بنده نسبت به جهان هستی و پیرامون خود، نگاه انسان به خود و  نگاه انسان به هم‌نوع خود یعنی انسان‌های دیگر تقسیم‌بندی کرد. نگاه خداوند نسبت به مخلوقات خود خصوصا انسان و نگاه انسان به جنبه‌های مختلف و پیرامون خود، مفاهیم و تفاصیل گوناگونی دارد و علاوه بر آن، نگاه بر کیفیت شناخت و احساسات تاثیر دوطرفه دارد. به عبارت دیگر، نگاه هر شخصی بر نوع شکل گیری احساسات، عواطف و شناخت بشری نسبت به خود و محیط پیرامونش اثر می‌گذارد.

نویسنده مقاله «حوزه مفهومی رؤيت در قرآن کریم»  ضمن بررسی واژه‌شناختی رؤیت در قرآن به تقسیم‌بندی‌های مختلف آن می‌پردازد و زوایای مختلف این مفهوم را در قرآن مورد تحقیق قرار می‌دهد. در آیه 36 اسراء نگاه کردن و دیدن جزء حواسی ذکر شده که وسیله‌ای برای اندیشیدن و درک کردن بشمار می‌رود. در روز قیامت به همراه بقیه اعضا و جوارح انسانی مورد بازخواست قرار می‌گیرد.

موضوع رؤیت در قرآن از جنبه‌های مختلف اعتقادی و کلامی قابل بررسی است. بخش کلامی آن رؤیت خداوند در روز قیامت از مسائل مورد بحث در طول تاریخ بوده است اما بخش دیگر آن بررسی رؤیت در اشکال مختلف آن در قرآن است. بخشی از مفهوم رؤیت در قرآن با رؤیت با چشم است و بخش دیگر آن غیر مادی است که در دو شکل دیگر رؤیت، نمود می‌یابد. همچنین دسته‌های مختلفی برای رؤیت بر حسب مبدأ (ناظر و شاهد) و مقصد (منظَر و مشهود) در قرآن وجود دارد که در این مقاله به تفاصیل آن پرداخته می‌گردد. سوالی که در نهایت در بستر این نوشتار می‌توان به آن دست یافت این است که به طور کلی اشکال و اقسام رؤیت و نظر در قرآن کریم شامل چه مواردی است؟

در مورد مبحث حاضر می‌توان چند تقسیم‌بندی را ارائه داد و در اولین تقسیم بندی می‌توان انواع و اقسام آن را بدین شکل دسته‌بندی نمود: نگاه و نظر خداوند نسبت به بندگان؛ نگاه بندگان نسبت به خدا؛ نظر بنده نسبت به جهان هستی و پیرامون خود؛ نگاه انسان به خود و نگاه انسان به هم‌نوع خود یعنی انسان‌های دیگر که برای هریک از این موراد شواهدی می‌توان از آیات قرآن پیدا کرد.

روان‌شناسان معتقدند تمام حرکاتی که با بدن انجام داده می‌شود مثلاَ حرکات بدن، تکان دادن سر، حالت‌های چهره، نگاه‌ها و وضعیت بدن، بیانگر احساسات، افکار اشخاص و تقویت و تاکید کلمات است. حرکات بدن دارای کارکردهای دادن اطلاعات، تنظیم تعامل، ابراز حالات عاطفی، کنترل اجتماعی و تسهیل اهداف است. نگاه بدون پلك زدن همان نگاه خیره است. البته نگاه خیره فقط به معنی اظهار تنفر، ترس و نگرانی نیست بلکه به معنی عشق، محبت و نوع تاکید عملی فرد بر سخنان خود و دیگران است. بر این اساس نگاه خیره بدون پلک زدن نشانگر ترس و نگرانی است، و نیز در آیه  «وَ اقْترَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ فَإِذَا هِىَ شَاخِصَةٌ أَبْصَرُ الَّذِينَ كَفَرُواْ يَاوَيْلَنَا قَدْ كُنَّا فىِ غَفْلَةٍ مِّنْ هَاذَا بَلْ كُنَّا ظَلِمِينَ»(انببیاء: 97) خیره شدن چشم را در وصف کافران بهنگام قیامت در هنگام ترس و وحشت آنان ذکر می‌نماید.

خواب دیدن به‌وسیله چشم سر صورت نمی‌گیرد، بلکه بخشی از رویا دیدن با رویت قلبی صورت می‌گیرد که به آن رویای صادقانه گفته می‌شود. از جمله رؤياهايي كه خبری از آینده می‌دهند که با رویت قلبی مشاهده شده مي‌توان به رؤياي صاقانه پيامبر اكرم (ص) كه در آيه 27 سوره فتح آمده و نيز رؤيای حضرت يوسف(ع) اشاره نمود (یوسف: 4 – 100). در روایت پیامبر اسلام (ص) رؤیا را به سه قسم تقسیم فرموده: «الرؤيا ثلاثة بشري من الله و تحزن من الشيطان والذي يحدث به الانسان نفسه فيراه في منامه؛ خواب و رؤيا سه گانه است؛ گاهي بشارتي از ناحيه خداوند است گاه وسيله غم واندوه از سوي شيطان، و گاه مسائلي است كه انسان در فكر خود مي‌پروراند و آن را در خواب مي‌بيند».

در این روایت به سه نوع رؤیت تاملی، قلبی و تجسمی اشاره شده. رؤیای صادقانه که بشارتی از سوی خداست به صورت رؤیت قلبی صورت می‌گیرد، و رؤیایی که توسط شیطان بر انسان متحمل می‌شود، توسط رؤیت تجسمی دیده می‌شود زیرا بخشی از رؤیت تجسمی واقعیت ندارد و توهمی بیش نیست و موجب رنجوری انسان می‌شود. شکل سوم رؤیا مسائلی است که از ذهن و فکر انسان تراوش گردیده و رؤیت تاملی است.

مقاله «حوزه مفهومی رؤيت در قرآن کریم» تألیف نسیبه علمایی در فصلنامه مطالعات قرآنی در سال ششم در تابستان 1394 و در شماره 22 به چاپ رسیده است.