بررسی ابعاد و راهکارهای مقابله با فاجعه «جهل مقدس»

به گزارش ایکنا؛ مراسم رونمایی از دو اثر منتشرنشده آیت‌الله سیدمصطفی محقق داماد و مراسم شب روشنگری دینی، شامگاه گذشته، ۲۴ شهریورماه، با حضور شهین اعوانی، محسن محبی، حجت‌الاسلام مصطفی بروجردی و علی دهباشی در بنیاد موقوفات محمود افشار (کانون زبان فارسی) برگزار شد.

حجت‌الاسلام بروجردی سخنان خود را با بیان فرازی از خطبه نهج‌البلاغه آغاز کرد: «انَّ أَبْغَضَ الْخَلَائِقِ إِلَى اللَّهِ رَجُلَانِ رَجُلٌ وَكَلَهُ اللَّهُ إِلَى نَفْسِهِ فَهُوَ جَائِرٌ عَنْ قَصْدِ السَّبِيلِ مَشْغُوفٌ بِكَلَامِ بِدْعَةٍ وَ دُعَاءِ ضَلَالَةٍ فَهُوَ فِتْنَةٌ لِمَنِ افْتَتَنَ بِهِ ضَالٌّ عَنْ هَدْيِ مَنْ كَانَ قَبْلَهُ مُضِلٌّ لِمَنِ اقْتَدَى بِهِ فِي حَيَاتِهِ وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ حَمَّالٌ خَطَايَا غَيْرِهِ رَهْنٌ بِخَطِيئَتِهِ وَ رَجُلٌ قَمَشَ جَهْلًا مُوضِعٌ فِي جُهَّالِ الْأُمَّةِ غَارٌّ فِي أَغْبَاشِ الْفِتْنَةِ‌ عَمٍ بِمَا فِي عَقْدِ الْهُدْنَةِ قَدْ سَمَّاهُ أَشْبَاهُ النَّاسِ عَالِماً وَ لَيْسَ بِهِ بَكَّرَ فَاسْتَكْثَرَ مِنْ جَمْعِ مَا قَلَّ مِنْهُ خَيْرٌ مِمَّا كَثُرَ».

وی در ادامه ترجمه این فراز را به نقل از سیدجعفر شهیدی بازخوانی کرد: «دشمن‌روى ترين آفريدگان نزد خدا دو كس‌اند: مردى كه خدا او را به خود وا نهاده، و او از راه راست به دور افتاده، دل او شيفته بدعت است، و خواننده مردمان به ضلالت است. ديگران را به فتنه دراندازد و راه رستگارى پيشينيان را به روى خود مسدود سازد. در مرگ و زندگى گمراه‌كننده پيروان خويش است و برگيرنده بار گناه ديگران، و خود گناهان خويش را پايندان. و مردى كه پشتواره‌اى از نادانى فراهم ساخته، و خود را ميان مردم نادان درانداخته. شتابان در تاريكى فتنه تازان، كور در بستن پيمان سازش ميان مردمان. آدمى نمايان او را دانا ناميده‌اند و او نه چنان است، چيزى را بسيار فراهم آورده كه اندكش بهتر از بسيار آن است.»

وی در ادامه توضیح داد: در این فرصت تلاش می‌کنم پیرامون سه موضوع صحبت کنم: آیت‌الله محقق‌داماد؛ کتاب‌های ایشان؛ مسئله جهل مقدس. آقای محقق‌داماد شخصیت فرهیخته‌ای است از خاندانی پربرکت. پدرش آیت‌الله محقق‌داماد استاد مراجع امروز حوزه علمیه بود. جد ایشان مرحوم حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه در دوره جدید است و صدها مجتهد در اثر تلاش ایشان تحویل جامعه شده‌اند. دو اندیشمند فرزانه یعنی فرزندان مؤسس حوزه علمیه، مرتضی حائری یزدی و مهدی حائری یزدی، از استادان آقای محقق‌داماد بودند و در شکل‌گیری شخصیت ایشان نقش والایی داشتند.

بروجردی ادامه داد: ایشان سال‌های طولانی به تحصیل در حوزه اشتغال داشتند و با تحصیل در دانشگاه بر کمالات خود افزودند. ثمره تحصیل در حوزه و دانشگاه، استادی است فرزانه که در حقوق و فلسفه سال‌ها به تدریس اشتغال دارد و ده‌ها عنوان کتاب از خود به یادگار گذاشته است. در بخشی از دوران زندگی با پذیرفتن مسئولیت‌های اجتماعی از نزدیک با چالش‌های جامعه مواجه بودند. همه اینها در خلق آثار علمی ایشان نقش داشته است.

دغدغه محقق‌داماد در کتاب «فاجعه جهل مقدس»

وی افزود: ما در این دو کتاب با کدام ابعاد فکری آقای محقق‌داماد مواجه‌ایم؟ با محقق‌داماد فقیه یا فیلسوف یا حقوق‌دان؟ با یک انسان دغدغه‌مند مواجهیم که همه ظرفیت‌های فکری را در جهت مبارزه با یک آسیب جدی به کار گرفته است. ایشان کوشیده است از فقه، فلسفه، تاریخ و ... به صورت تلفیقی استفاده کند تا وجدان جامعه دینی را نسبت به این خطر آگاه سازد. او به عنوان یک روشنگر دینی دغدغه‌های خود را صادقانه با مخاطب در میان گذاشته است. جامعه اسلامی امروز نیازمند روشنگری دینی است. روشنگران کسانی هستند که به فهمی فراتر از دین نائل شدند.

بروجردی ادامه داد: یکی از دغدغه‌های روشنگران آسیب‌شناسی دین است. دین که نهادی پایاست همواره از درون و برون مورد تهدید است. مبارزه با تهدیدهای بیرونی به سختی مبارزه با تهدیدهای درونی نیست. آنچه برای جامعه دینی مهلک است، آسیبی است که از طرف دینداران به دین وارد می‌شود. مبارزه با این آسیب، سخت و طاقت‌فرساست. آقای محقق‌داماد کوشیده است ابعاد پیدا و پنهان این آسیب را به تصویر بکشد و با بهره‌گیری از تاریخ، عمق این فاجعه دردناک دینی را نشان دهد. فاجعه‌ای که از آن با عنوان «جهل مقدس» یاد شده است. تنوع مباحث این کتاب و باز کردن پنجره و نشان دادن افق‌های متفاوت، اجازه خستگی به خواننده نمی‌دهد. نگاهی به فهرست مطالب کتاب، مؤید این نکته است.

حسن انتخاب روش غیرآکادمیک در اثر

وی تصریح کرد: این دو کتاب نگاهی است عالمانه به موضوع جهل مقدس. نگاه عالمانه به معنای آکادمیک بودن کتاب نیست. فن نگارش کتاب، آکادمیک نیست چون شیوه نگارش آکادمیک فقط برای دانشگاهیان مفید است؛ اما ایشان دامنه مخاطبان را محدود نساخته است. انتخاب ایشان بسیار نیکوست و توانسته توجه مخاطب را به موضوع بحث جلب کند. برای مثال اگر حافظ شیرازی برای مبارزه با زهد ریایی با زبانی جز شعر و تغزل سخن می‌گفت، آیا این گونه به او دل می‌باختیم؟ از این نظر آکادمیک نبودن منقصتی محسوب نمی‌شود ولی به نظرم دانشگاهیان از این کتاب به عنوان منبع استفاده خواهند برد.

حجت‌الاسلام بروجردی در ادامه تأکید کرد: بیان اینکه ایشان در شناساندن زوایای این آسیب چقدر توانا بوده است کار ساده‌ای نیست؛ چون پدیده جهل مقدس یک پدیدار بسیار بغرنج است و عناصر مختلف در شکل‌گیری آن نقش دارد. ایشان گام نخست را برداشته و به طرح مسئله جهل مقدس در جامعه دینی پرداخته است. آسیب‌شناسی دینی باید زمینه طرح راه حل‌های عینی و عملی باشد. روشنگران باید علاوه بر طرح مسائل، به مواجهه و مقابله نیز فکر کنند.

سه بستر تولد و رشد جهل مقدس

بروجردی در بخش سوم سخنان خود به تبیین مسئله جهل مقدس پرداخت و گفت: استعاره جهل مقدس اشاره به گفتمانی است که با فهم ناقص آموزه‌های دینی، اذهان سلیم را از فطرت پاک انسانی منحرف می‌سازد. با این مقدمه به سه نکته اشاره می‌کنم؛ نکته اول اینکه جهل مقدس در کدام بستر متولد شده و رشد می‌کند؟ گمان می‌کنم که در سه بستر امکان رشد دارد: استبداد سیاسی، شیفتگی و دلدادگی؛ تنفر و خشونت. نکته دوم اینکه چرا جهل مقدس فاجعه است؟ چون آثار این جهل بر روان انسان بسیار سهمگین است و به راحتی نمی‌شود از کنارش عبور کرد.

وی افزود: از جمله آثار جهل مقدس می‌توان به این موارد اشاره کرد: با گسترش آن عالمان به انزوا کشیده می‌شوند؛ حقیقت دین به فراموشی سپرده می‌شود؛ دینداری معرفت‌اندیش جایگاه خود را از دست می‌دهد؛ تک‌صدایی در جامعه رواج پیدا می‌کند؛ علم جای خود را به خرافه می‌دهد. نکته آخر اینکه راهکار مقابله با جهل مقدس چیست؟ بی‌تردید اندیشیدن به این پرسش می‌تواند با پاسخ‌های بهتر منتج شود. راه‌های مقابله با جهل مقدس به نظرم چنین است: هشدار درباره مریدبازی؛ تقدس‌زدایی از موضوعات عرفی؛ طرح پرسش‌های نقادانه؛ تشویق فرهنگ دیالوگ و گفت‌وگو؛ یادآوری ملازمات گسترش افکار جاهلانه؛ سنجش یافته‌ها قبل از دیگران و خودانتقادی.

جهل مقدس همراه با اعتقادات دینی

در این نشست شهین اعوانی نیز به ایراد سخن پرداخت و ضمن اشاره به داستان محاکمه سقراط به عنوان یکی از قربانیان جهل مقدس، اظهار کرد: جهل مقدس همراه با اعتقادات دینی است؛ دینی که انسان بر اساس هوای نفس بدان معتقد می‌شود. به اعتقاد دکتر محقق‌داماد که در این کتاب مورد اشاره قرار گرفته است، خوارج چنین دینی داشتند.

وی افزود: به نظرم مهم‌ترین بخش کتاب آقای محقق‌داماد که به ذائقه انسان می‌نشیند آنجاست که اخلاق بر دین تقدم پیدا می‌کند. ایشان به اخلاق پیشادینی اشاره می‌کند و می‌گوید اگر انسان با داشتن این پیشینه اخلاقی وارد دین شود به تعالی دست پیدا می‌کند. صحبت بر سر این است که اگر بخواهیم با خداوند صادق باشیم، آیا این امر را شرع به ما می‌آموزد یا اخلاق؟ اگر شما همه احکام نماز را رعایت کنی، ولی وقتی رو به قبله می‌ایستی با خداوند صادق نباشی، این نماز ارزشی نخواهد داشت. این امر را عقل و اخلاق به انسان می‌آموزد.

در پایان مراسم یکی از حاضران قصیده‌ای را در مدح محقق‌داماد خواند و از دو کتاب «فاجعه جهل مقدس» و «در دادگاه جهل مقدس» اثر آیت‌الله سیدمصطفی محقق‌داماد رونمایی شد.

برای مشاهده گزارش تصویری کامل اینجا کلیک کنید.

انتهای پیام