علامه طباطبایی از دینداری اجباری انتقاد می‌کرد/ تطور اندیشه علامه در المیزان

به گزارش ایکنا؛ مراسم سالگرد وفات علامه طباطبایی با عنوان «علامه طباطبایی و مسئله آزادی» روز پنجشنبه، ۲۳ آبان، در کانون توحید برگزار شد.

در این مراسم حجت‌الاسلام محمدجواد حجتی کرمانی با موضوع روابط اجتماعی در اسلام، حجت‌الاسلام سروش محلاتی با موضوع علامه طباطبایی و نقد حاکمیت کلیسا و محسن آرمین با موضوع آزادی تفکر از نگاه علامه به ایراد سخن پرداختند.

محسن آرمین در این نشست با طرح این ادعا که آرای علامه طباطبایی درباره آزادی عقیده دچار اغتشاش و مغایرت است، اظهار کرد: علامه در خصوص آزادی عقیده آرای متفاوتی دارد که نمی‌شود آنها را با هم جمع کرد. البته شاید بشود برای آن توجیهاتی پیدا کرد؛ مثلاً علامه طباطبایی درباره آیه «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ» استدلال می‌کنند که فراز «قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ» دلیل «لا إِکْراهَ فِي الدِّينِ» است. چرا «لا إِکْراهَ فِي الدِّينِ» چون  «قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ». بر این اساس کسی حق اجبار ندارد و اصلا جایی برای اجبار وجود ندارد. ایشان در جای دیگر تصریح دارد: امر شگفت این است که بعضی از پژوهشگران و مفسران سعی کردند از آیه «لااکراه» آزادی عقیده را استنباط کنند در حالی که اینگونه نیست چون توحید اساس همه مبانی اسلامی است و بر این اساس چگونه ممکن است حریت عقاید به رسمیت شناخته شود.

وی افزود: ببینید این دو موضع علامه را مقایسه کنید. علامه در ذیل آیه «لا إِکْراهَ» می‌فرمایند: معلم حکیم تنها در امور مهمی که به دلیل قصور فهم و ناتوانی فرد تحت تربیت، امکان تبیین راه درست برایش وجود ندارد به اکراه متوسل می‌شود، اما در امور مهمی که وجه صحیح و خطا در آن آشکار است نیازی به اکراه نیست و انسان آزاد است؛ هر یک از مسیرهای منتهی به ثواب و عقاب را برگزیند و از آنجا که حقایق دین مکشوف و مسیر آن با بیانات روشن الهی آشکار است نیازی به اکراه پذیرش آن نیست.

آرمین ادامه داد: به جرات عرض می‌کنم در تفسیر المیزان در ذیل آیاتی که در آنها به پیامبر(ص) گفته می‌شود تو مسئول ایمان همه مردم نیستی و ما فقط تو را فرستادیم تا پیام الهی را ابلاغ کنی، هر جا این آیات هست و حتی در جاهایی که ممکن است آیه در این معنا صراحت نداشته باشد و صرفاً به نحوی با آن ارتباط داشته باشد برای مرحوم علامه بهانه‌ای است تا تأکید کند قبول دین اجباری نیست. ایشان دائماً تاکید می‌کند که پذیرش دین اجباری نیست. یک نمونه را عرض می‌کنم. ایشان در ذیل یکی از آیات تصریح دارند: عدم اجبار به پذیرش دین، خود یکی از احکام دینی است که در همه شرایع و حتی قدیمی‌ترین شرایع از شریعت نوح، تشریع شده است تا به امروز؛ یعنی این اصل ثابت در همه شرایع آسمانی است.

تطور اندیشه علامه در باب آزادی عقیده

وی در ادامه تصریح کرد: به گمان من در این زمینه ما در تفسیر المیزان و اندیشه علامه طباطبایی با نوعی اغتشاش مواجه هستیم. آیا می‌توان فرض کرد نظر علامه در طول تدوین تفسیر المیزان دست‌خوش تحول شده است؟ به گمان من این فرض جدی است. المیزان در طول سالیان متمادی تبیین و مکتوب شده است و طبعاً به نظر می‌رسد این فرض عجیبی نیست که مرحوم علامه در طول زمان اندیشه‌اش در این حوزه دستخوش تغییر شده باشد.

وی در پایان سخنان خود یادآور شد: شاهدی در این زمینه بیان می‌کنم و آن این است که بیشتر مواردی که نظرات سخت‌گیرانه علامه درباره آزادی اندیشه در آنها بیان شده، در مجلدات نخستین تفسیر المیزان است؛ جلد دوم و جلد چهارم. به ویژه در جاهایی که علامه وارد بحث جهاد شده است، خیلی نگاه سخت‌گیرانه دارد و تحت تأثیر آیات جهاد قرار گرفته است، اما در مجلدات بعدی کمتر چنین آرای سخت‌یگرانه‌ای می‌بینید. ممکن است این نظرات سخت‌گیرانه مربوط به سال‌های اول باشد، بعد نظر علامه در این حوزه دچار تطور شده باشد.