زیبایی‌شناسی تناسب معنایی در سوره آل‌عمران
قرآن کریم معجزه جاویدان خداوند و زیباترین سخن است. گزینش و چینش واژه‌ها، هماهنگی معانی و استواری نظم از جمله عوامل این زیبایی‌ها است که رکن آشکار اعجاز نیز به شمار آمده است.
مطالعه گزینش و چینش واژه‌ها و هماهنگی معانی و استواری نظم و زیباشناختی قرآن را دانش تناسب که یکی از دانش‌های قرآنی است، برعهده دارد. این دانش پیوندهای هنری و بلاغی چینش واژه‌ها و نظم و ترتیب آیات را در قرآن مورد بررسی قرار می‌دهد و انسجام و تناسب لفظی و معنایی را در آن اثبات می‌کند.
اما تناسب معنایی و وحدت موضوعی آیات سوره آل‌عمران، براساس چه ساز و کارهای زبانی و بلاغی شکل گرفته است؟ در این راستا، آیات سوره آل‌عمران از دیدگاه دانش تناسب مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته و با ارائه شواهدی معلوم گشته است که هر چند آیات این سوره با فاصله زمانی و برحسب وقایع مختلفی نازل شده‌اند، اما براساس ساز و کارهای بلاغی و زبانی و جلوه‌های زیباشناسی سخن؛ همچون اِجمال و تفصیل، تضاد و تقابل، نظیره‌سازی و غیره در کنار هم قرار گرفته و به هم پیوند خورده‌اند.
درباره آیات سوره آل‌عمران و تناسب معنایی بین آنها می‌توان نتیجه گرفت که آیات این سوره هر چند به مناسبت‌های مختلف نازل شده و اسباب متعدد دارند، اما بین آنها پیوند و همبستگی استواری وجود دارد و همگی برای بیان و رساندن یک هدف و غرض، حکیمانه کنار هم چیده شده‌اند که این خود بیانگر یکی از وجوه اعجاز قرآن کریم و نمایانگر علم الهی و توقیف آن به پیامبر(ص) است و مشخص می‌شود که هر متن از متون قرآن، از نظر زیباشناختی ادبی، بلاغی و نظم معنایی و ساختاری، نمونه‌ای والا از یک گفتمان کامل و به هم پیوسته است.
غرض و هدف اصلی این سوره اثبات وحدانیت خداوند و قیومیت او بر تمام هستی از ازل تا ابد است و این موضوع بسیار زیبا و هنرمندانه در دو بخش موازی باهم شرح و تفصیل داده شده است. در 100 آیه نخست این سوره به تبیین وحدانیت و قیومیت خداوند یگانه و آگاه کردن پیامبر(ص) نسبت به حقیقت امور و مأموریت دادن به ایشان برای دعوت انسان‌ها به یکتاپرستی و تصحیح عقاید منحرف اهل کتاب پرداخته می‌شود و 100 آیه دوم، بر انگیزش مؤمنان جهت پایداری در راه ایمان و ارائه راهکار برای به دست آوردن رستگاری متمرکز است و به همین خاطر مؤمنان مورد خطاب قرار دارند و به شیوه‌های گوناگون به حفظ اسلام و پایداری در راه آن، تشویق و ترغیب می‌شوند و از پیروی شیوه کافران و مشرکان برحذر داشته می‌شوند.
ابزار تناسب‌سازی و پیوند آیات در این سوره، بیشتر با ابزار بلاغی اجمال و تفصیل، هنر نظیره‌سازی موضوعات متشابه و سبک تقابل‌سازی مطالب متضاد صورت گرفته که از ساز و کارهای ایجاد زیبایی در سخن به‌شمار می‌آیند. این ساز و کارها باعث شده تا آیات مطلع و آغازین، بدنه و خاتمه این سوره از نظر معنایی و ساختاری، باهم پیوند و تناسب پیدا کنند و یک متن کاملا منسجم و دارای ساختار زیبا و محکم را نمایان سازند که هیچ بیگانگی و گسستی را در آنها نتوان یافت.
نام این سوره از آیه 33 سوره آل‌عمران گرفته شده و این نام در کل قرآن فقط یک‌بار آمده است. این سوره در مدینه نازل شده و شامل ۲۰۰ آیه، ۳۴۸۰ کلمه و ۱۴ هزار و 525 حرف است و تقریباً نزدیک به دو جزء از قرآن را در برمی‌گیرد. در روایات معمولاً نام این سوره در کنار سوره بقره آورده شده است که اشاره به تناسب معنایی و پیوند اغراض و مضامین این دو سوره دارد.
اختلاف در اسباب نزول آیات این سوره باعث شده است که پژوهشگران درباره تناسب آیات این سوره دیدگاه‌های متفاوتی داشته باشند، گروهی آن را کاملاً منسجم و به‌هم پیوسته و گروهی آیات آن را گسسته و بدون تناسب بدانند. برای نمونه «عزّ الدّین بن عبدالسّلام» در این‌باره اعتقاد خود را چنین بیان داشته است: «در ارتباط دادن آیات به‌هم شرط است که در یک امر واحد باشد، اما اگر اسباب نزول مختلف باشند، ارتباط آیات به یکدیگر جایز نیست. قرآن در بیست و اندی سال به خاطر حوادث و وقایع گوناگون نازل شد و در این صورت ارتباط آیات با یکدیگر نیکو نمی‌نماید».
علامه‌طباطبایی برخلاف آنهایی که آیات قرآن را بیگانه از هم می‌دانند، این سوره را آن‌قدر هماهنگ و منسجم می‌داند که احتمال می‌دهد همه آیات آن یک‌جا نازل شده باشد. لذا می‌گوید: «این احتمال خیلی به ذهن نزدیک می‌رسد که سوره آل‌عمران تمامش یکباره نازل شده باشد، به‌دلیل اینکه آیاتش که دویست آیه است، ظهوری روشن در به‌هم پیوستگی و انسجام دارد و از اول تا به آخر متناسب با هم است و پیداست که همه اغراض آنها به هم مرتبط هستند.»
منابع: مجمع البیان من کتابه جامع البیان و تفسیر المیزان و ensani.ir
انتهای پیام
