نوآوری در تعزیه خارج از چارچوب نباشد/ ضرغامی تعزیه را حمایت کند + فیلم

به گزارش ایکنا، سوگواره «شبیه حسین (ع)» رویدادی هنری است که دومین سال برگزاری خود را این روزها تجربه می‌کند. این برنامه به همت حوزه هنری برگزار می‌شود و در آن با اجرای مجالس تعزیه، عاشقان اباعبدالله (ع) آیین عزاداری بر پا می‌کنند. تعزیه هنری است که با قلب و اعتقاد مخاطبش ارتباط برقرار می‌کند برای همین رمز ماندگاری آن قابل قیاس با هیچ هنر دیگری در کشورمان نیست. در این راستا گزارشی از این سوگواره تهیه کرده‌ایم.

وقتی در ایام برگزاری سوگواره «شبیه حسین (ع)» وارد حیاط حوزه هنری می‌شوید سفری به زمان خواهید داشت چون لباس و رنگ‌هایی که می‌بینید بخشی از تاریخ را در ذهنتان زنده می‌کند. پرهای رنگی و زیبا که روی کلاه‌خود‌ها قرار گرفته و زره‌هایی که بر تن تعزیه‌خوان‌هاست. تعزیه هر هفت شب سوگواره بعد از اذان مغرب آغاز می‌شود، برای همین جنب‌وجوشی بین عوامل وجود دارد تا صحنه مهیای اجرا شود. در این شب که مصادف با 19 شهریور است قرار است تعزیه حضرت عباس (ع) روی صحنه رود.

در شرایطی که گروه در پی آماده‌سازی است فرصتی فراهم می‌شود تا با دو تن از عوامل اجرا گفت‌وگو کنیم. حسن نرگسخانی تعزیه‌خوان پیشکسوت با بیان اینکه 45 سال است تعزیه اجرا می‌کند اظهار کرد: خلاف تصور بسیاری که تعزیه امروز را عاری از رونق گذشته می‌دانند باید بگویم تعزیه در بین مردم شایع‌تر شده است. این نکته را به‌واسطه تجربه نزدیک به 50 ساله خود در تعزیه می‌گویم زیرا می‌بینیم تعداد مردمی که تعزیه تماشا می‌کنند، بسیار بیشتر از گذشته شده است.

وی درباره برخی انتقادات بزرگان تعزیه از وضعیت اجراهای امروز گفت: بزرگان این هنر از بزرگان این عرصه هستند و سخنانشان کاملاً سنجیده و منطقی است، چون تمام اجزا تعزیه را به‌خوبی شناخته‌اند. برای همین اگر نقدی دارند باید به آن توجه کرد. نوآوری در تعزیه نباید خارج از این هنر صورت گیرد، بلکه این اقدام باید به‌واسطه استعانت از داشته‌های اصیل تعزیه رخ دهد.

این تعزیه‌خوان درباره جهانی شدن این هنر تأکید کرد: در زمانی که تعزیه این امکان را داشت تا در کشورهای دیگر اجرا شود شاهد اتفاقات خوبی در این زمینه بودیم به‌ویژه در کشورهای اروپایی از تعزیه استقبال خوبی به عمل آمد اما از زمانی که این سفرها کمتر شد متأسفانه ثمرات جهانی‌شدن تعزیه هم کمرنگ‌تر شد!

وی در انتهای سخنانش از مسئولان هنری درخواست کرد: از تمام کسانی که به‌عنوان مسئول در هنر این سرزمین فعالیت می‌کنند خواهش می‌کنم تا به تعزیه بهای بیشتری دهند، البته اگر باوجود اختیاراتی که برخی مدیران دارند بازهم شاهد کم‌توجهی آنها به این هنر باشیم به ما این نکته را القا خواهد کرد که آنها به تعزیه اعتقاد ندارند! تعزیه یک هنر اصیل ایرانی است که از وجود هر ایرانی سرچشمه گرفته و آن را دوست دارند.

علی‌رضا سعیدی؛ تعزیه‌خوان نیز با اشاره به اینکه از ابتدا تعزیه را با اشقیاخوانی شروع کرده و تا به امروز هم ادامه داده است، تصریح کرد: دلیل اشقیا‌خوانی من به جنس صدایم مربوط می‌شود. اولیاخوان‌ها باید از صدای خوبی بهره برده باشند. با این توضیح چون جنس صدا من بم بود از ابتدا اشقیا‌خوان شدم.

وی در پاسخ به این سؤال که ویژگی کار یک اشقیا‌خوان در تعزیه چیست؟ گفت: کار اشقیا‌خوان در تعزیه سخت است چون باید خود را به نقشی که ایفا می‌کند نزدیک کند. برای رسیدن به این خواسته نیز باید بتواند شقاوت را در کارش لحاظ کند. این موضوع، کار را برای تعزیه‌خوان دشوار می‌کند. این دشواری به خاطر شکل بازی نیست بلکه علاقه و عشق به اباعبدالله(ع) تمام وجود ما را در برگرفته پس وقتی قرار است خلاف این امر را در کارمان نشان دهیم طبعاً ناراحت می‌شویم.

سعیدی با بیان اینکه تعزیه هنوز به نقطه آرمانی نرسیده است، اعلام کرد: در سال‌های اخیر شاهد پیشرفت‌هایی در تعزیه بوده‌ایم اما برای اینکه به جایگاهی آرمانی برسیم هنوز باید راه درازی طی کنیم. برای رسیدن به کمال مطلوب در قدم اول باید نگاه مسئولان به این هنر تربیت شود.

وی متذکر شد: من تجربه کار تصویری نیز دارم برای همین ‌می‌گویم داشته‌های تعزیه باعث شده این هنر نسبت به دیگر هنرهای نمایشی برتری آشکار داشته باشد، پس در چنین شرایطی مطلوب نیست نگاه مسئولان و جامعه به تعزیه خوب نباشد.

این شبیه‌‌خوان تأکید کرد: وظیفه تعزیه‌خوان حفظ اصالت تعزیه است پس هر تعزیه‌خوانی باید این مأموریت را انجام دهد. من مخالف نو‌آوری نیستم به شرطی که نوآوری چهارچوب تعزیه را از بین نبرد اما متأسفانه برخی از شبیه‌خوان‌ها ناشیانه و بدون تحقیق کارهایی انجام می‌دهند که سبب تحریف می‌شود البته اقدام چنین افرادی با هدف‌ نوآوری و افزودن زیبایی به تعزیه است ولی چون تحقیق و تخصص با کار همراه نیست کار صدمه می‌بیند.

بعد از این دو گفت‌و‌گو تعزیه آغاز می‌شود. صحنه باز‌سازی خوبی دارد. تصویری‌سازی از شریعه فرات شکلی شاعرانه دارد. این دقت نظر از راهنمایی‌های کوروش زارعی مدیر هنرهای نمایشی هنری حوزه هنری که خود کارگردان تئاتر است نشئت گرفته است. گروه موسیقی نیز در جایگاهی که کنار سن قرار گرفته، متمرکز شده‌اند. شکل اجرای موسیقی نیز برگرفته از موسیقی سنتی است و در آن کپی‌برداری از برخی کارهای رایج نمی‌بینیم. صحنه با گفت‌و‌گوی حضرت ابوالفضل (ع) و امام حسین (ع) آغاز می‌شود و بعد از آن صحنه گفت‌وگوی شمر و عمر سعد را می‌بینیم. 

زمانی که گفت‌و‌گوی شمر و عمر سعید به پایان می‌رسد صحنه جای خود را به اولیا‌خوان‌ها می‌دهد. برای همین باز هم فرصتی در اختیارمان قرار می‌گیرد تا گفت‌و‌گو با برخی عوامل تعزیه داشته باشیم.

حسن بصیری دیگر تعزیه‌خوانی که در این گزارش از نظرش بهره برده شد نیز بیان کرد: من کار خود را در این هنر از بچه‌خوانی آغاز کردم البته در کار موسیقی تعزیه نیز فعالیت دارم. اشقیاخوانی من نیز کاملاً اتفاقی بود. چون روزی در کنار همکاران بودیم و من نسخه ابن سعد را خواندم. از همان‌جا بود که اشقیا‌خوانی من آغاز شد.

وی ادامه داد: اشقیا‌خوان باید نسبت به نقشی که ایفا می‌کند آگاهی لازم را داشته باشد. در این میان عوامل ظاهری چون صدا و فیزیک نیز در موفقیت اشقیا‌خوان حائز اهمیت است.

این تعزیه‌خوان درباره برخی انحرافاتی که در موسیقی تعزیه پیش آمده هم‌چنین توضیح داد: موسیقی اصیل تعزیه همان موسیقی سنتی ایران است اما با گذشت زمان و درخواست مخاطب، برخی از موسیقی‌ها و مارش‌ها وارد تعزیه شده‌اند. این مسئله نیز بنا به نیازی که وجود داشت رخ داد زیرا این امر سبب جذب جوان‌ها می‌شود. لازم به ذکر است که نوآوری‌های پیش‌آمده در چهارچوب  اصول رخ می‌دهد.

ابراهیم امیری‌مقدم اولیا‌خوان تعزیه صدا را عاملی مهم در تعزیه عنوان کرد و گفت: نقش‌ها در تعزیه بر اساس جنس صدا شکل می‌گیرد. برای مثال فردی که صدای زیبا دارد اولیا‌خوان می‌شود و افرادی که صدای بم دارند اشقیا‌خوان می‌شوند. همچنین افرادی که جنس صدای نازک‌تری دارند زنانه‌خوانی را انجام می‌دهند.

وی ادامه داد: خوشبختانه هرساله وضعیت تعزیه در حال بهتر شدن است. برایم جالب است که می‌بینیم جوانان به‌واسطه شور حسینی که دارند تا به این حد به هنر تعزیه علاقه نشان می‌دهند. تعزیه همیشه متولی دولتی ندارد بلکه خیلی مواقع مردم و جوانان هستند که از آن حمایت می‌کنند. همین عامل نیز باعث ماندگاری تعزیه شده است.

امیری‌مقدم به جوانانی که خواهان ورود به تعزیه هستند، توصیه کرد: همه نسخی که اجرا می‌کنیم برگرفته از چند صدسال تجربه است که از بزرگان و اساتید تعزیه بر جا مانده است، پس افرادی که می‌خواهند وارد این هنر شوند باید در چهارچوب سنت حرکت کنند. برای حفظ سنت نیز باید تمامی اشعار و نسخ،  همانی باشد که بزرگان این هنر در اختیارمان قرار داده‌اند. درضمن جوانانی که می‌خواهند در حوزه شبیه‌خوانی ورود کنند باید زیر نظر اساتید و با تکیه بر نسخ موجود کارشان را آغاز کنند.

بعد از این گفت‌و‌گو شاهد صحنه پایانی تعزیه که شهادت حضرت ابوالفضل (ع) است، بودیم. این بخش بسیار تراژیک اجرا شد به‌ویژه تمام حاضران اشک از چشمانشان جاری شد. تعزیه تمام می‌شود اما تماشاچیان هنوز با چشمانی اشک‌بار به صحنه خیره شده‌اند. درنهایت مردم حوزه هنری را ترک می‌کنند. در همین زمان فرصتی پیش می‌آید تا به مدیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری گفت‌وگویی داشته باشیم.

کوروش زارعی مدیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری به‌عنوان آخرین فردی که در این گزارش  از سخنانش استفاده شد، بیان کرد: امسال دومین سوگواره شبیه حسین در کنار مزار شهدا در حوزه هنری برگزار می‌کنیم. تعزیه در فضای باز انجام می‌شود تا پروتکل‌های بهداشتی هم مدنظر قرار گیرد. اجرا از پانزدهم شهریور آغاز شده و تا 21 شهریور نیز ادامه خواهد داشت. در این میان سعی خواهیم کرد از بهترین تعزیه‌خوان‌های کشور استفاده کنیم.

وی افزود: استقبال مردم از تعزیه مطلوب بوده است. در کنار حضور مردم تعزیه‌ها به‌صورت زنده از سایت تیوال، لنز و حوزه هنری  پخش می‌شود همچنین از تعزیه‌های اجراشده هم نسخه‌های 45 دقیقه‌ای تدوین می‌شود تا همانند دوره اول بتوانیم آنها را از شبکه چهار و دیگر شبکه‌های سیما روی آنتن بفرستیم.

زارعی در انتهای این گزارش هدف برگزاری این سوگواره را چنین توصیف کرد: تمام سعی ما این است تا بتوانیم قدم‌های جدی در این رابطه برداریم. در همین راستا خواهشم از عزت‌الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی این است که بیایند کنار حوزه هنری تا تعزیه به‌عنوان هنری ملی محفوظ ماند. حفظ هنرهای ملی در همه جای دنیا رخ می‌دهد. برای مثال در هند از هنر کاتاگالی مراقبت می‌شود یا اینکه در ژاپن کابوکی موردتوجه قرار می‌گیرد. تعزیه نیز در یونسکو ثبت شده است پس  سازمان میراث فرهنگی نیز باید در کنار تعزیه قرار گیرد تا این گنجینه که میراث فرهنگی ما است حفظ شود.

گزارش از داود کنشلو

عکاس طاهره بابایی