منظور از «القربی» در آیه مودت چه کسانی هستند

تمام مفسران شیعه و جماعتی از مفسران اهل تسنن «القربی» در این آیه را به خویشان پیامبر(ص) تفسیر کرده و این آیه را از فضائل اهل بیت(ع) آن حضرت به‌شمار آورده‌اند. روایات شیعه و سنی گویای آن است که منظور از «القربی» در این آیه، چهار نفر علی و فاطمه و حسن و حسین - صلوات الله علیهم - است و در برخی روایات به نه امام معصوم علیهم السلام پس از ایشان نیز تطبیق شده است که می‌توان گفت آن چهار نفر تنزیل و مصادیق زمان نزول آیه و آن نه امام تأویل و مصادیق آینده آیه بوده‌اند.

بر این اساس، این آیه دلیل وجوب مودت آن 14 نفر بر عموم مؤمنان است.البته، فایده این مودت به خود مؤمنان عاید می‌شود، زیرا این مودت زمینه‌ساز هدایت آنان و مصون ماندن آنان از هر نوع ضلالت است. برخی، وجوه دیگری را در معنای مستثنای این آیه بیان کرده‌اند که آن وجوه هم با مفردات و ظاهر آیه کریمه مخالف است و هم با روایاتی که در تفسیر «القربی» وارد شده، ناسازگار است.

آیه مودت

«قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَىٰ» (سوره شوری آیه 23) بگو بر این رساندن پیام از شما مزدی درخواست نمی‌کنم، جز دوستی با خویشانم.

این جمله بخشی از آیه 23 سوره شوری است که به لحاظ اشتمال آن بر کلمه «المودة»، آیه «مودت» نامیده می‌شود و از جمله آیاتی است که بر فضیلت اهل بیت پیامبر و موقعیت ویژه آنان دلالت دارد و برخی آن را یکی از ادله امامت امیرمؤمنان علی(ع) به‌شمار آورده‌اند.

علامه حلی  در نهج الحق عنوان «آیة المودة» را در مورد این آیه به کار برده و آن را چهارمین آیه دال بر امامت حضرت علی(ع) قرار داده و در ذیل آن فرموده است: جمهور (اهل تسنن) در صحیحین (صحیح بخاری و صحیح مسلم) و احمد بن حنبل در مسندش و ثعلبی در تفسیرش از ابن عباس نقل کرده‌اند که فرمود: وقتی آیه «قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَىٰ» نازل شد، گفتند: ای رسول خدا، خویشانی که مودتشان بر ما واجب است چه کسانی هستند؟ فرمود: علی و فاطمه و حسن و حسین(ع)و وجوب مودت مستلزم وجوب اطاعت است. 

گرچه تمام مفسران شیعه و جماعتی از مفسران اهل تسنن «القربی» در این آیه را به خویشان پیامبر(ص) تفسیر کرده و این آیه را از فضایل اهل بیت آن حضرت به‌شمار آورده‌اند و دلالت آن بر وجوب مودت با اهل بیت رسول خدا(ص) آشکار و غیرقابل انکار است، ولی از آنجا که برخی وجوه دیگری را نیز در تفسیر آن ذکر کرده‌اند و ممکن است برای برخی منشأ تردید در دلالت آیه شود، لازم می‌نماید در قسمت مستثنای آیه پژوهشی انجام گیرد و با دقت در مفردات آیه و خصوصیات آن و با توجه به روایاتی که در تفسیر آن وارد شده، معنای آیه تبیین و وجوهی را که در معنای آن ذکر کرده‌اند، بررسی شود.

بررسی وجوه مستثنای آیه مودت

وجوهی را که در معنای مستثنای این آیه ذکر کرده‌اند عبارت است از:

«بر این تبلیغ مزدی از شما درخواست نمی‌کنم، جز دوستی با خویشاوندان نزدیکم.» این وجه از امام علی بن الحسین و امام محمدباقر و امام جعفر صادق(ع) و سعید بن جبیر و سدی و عمرو بن شعیب نقل شده و تمام مفسران شیعه و جماعتی از مفسران اهل تسنن آن را اختیار کرده‌اند.

«مزدی از شما درخواست نمی‌کنم، جز دوست داشتن تقرب به خدا. یعنی دوست داشته باشید که با انجام عمل صالح و اطاعت فرمان خدا، به خدا تقرب بجویید» این وجهی است که گروهی آن را از حسن بصری نقل کرده‌اند.

«مزدی از شما نمی‌خواهم، جز دوست داشتن من به خاطر قرابتی که بین من و شما وجود دارد.» این وجهی است که از ابن عباس، قتاده، مجاهد، سدی، ضحاک، ابن زید و عطاء بن دینار نقل شده است.

«هر سه وجه مزبور در معنای آیه کریمه صحیح است.» این وجهی است که از کلام میبدی استفاده می شود، زیرا پس از ذکر سه وجه یاد شده، گفته است: «والمعنی الصحیح فی الایة ما ذکرناه من اقاویل السلف».

«از شما بر این تبلیغ مزدی نمی‌خواهم، جز این‌که بعضی از شما بعضی دیگر را دوست بدارد و با خویشاوندانتان صله و ارتباط داشته باشید.» این وجه را شیخ طوسی با عنوان «قال بعضهم » ذکر و ابو حیان و آلوسی از عبدالله بن قاسم نقل کرده‌اند.

«از شما مزدی نمی‌خواهم، جز این‌که با عمل صالح و اطاعت‌ها به خدا تقرب بجویید.» این معنا گرچه به معنای دوم نزدیک است، ولی غیر آن است و از این‌رو، شیخ طوسی آن را غیر از معنای دوم به‌شمار آورده و از آن با تعبیر «قال آخرون» یاد نموده و آلوسی آن را از عبد بن حمید از حسن نقل کرده است.

معنای صحیح آیه مودت

معنای صحیح آیه کریمه همان وجه اول است، زیرا این معنا، هم با ظاهر مفردات آیه کریمه سازگار است و هم با روایاتی که در بیان معنای «القربی» در کتاب‌های شیعه و سنی آمده، هماهنگ است.

روایات فراوانی از طریق شیعه و سنی در معنای این آیه کریمه و بیان مقصود از «القربی» در بسیاری از کتاب‌های حدیث و تفسیر وجود دارد که توجه به آن روایات هرگونه شبهه و تردیدی را نسبت به مفاد آیه کریمه برطرف می‌کند.مرحوم آیت‌الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی رحمه الله در تعلیقه بر کتاب احقاق الحق، از 46 نفر از بزرگان اهل سنت که روایات مربوط به این آیه کریمه را با سندهای متعدد در کتاب‌های خود آورده‌اند نام می‌برد.

محدث خبیر، سید هاشم بحرانی رحمه الله، نیز در کتاب غایة المرام، 17 روایت از طریق عامه و روایت از طریق خاصه در این مورد نقل کرده است.

عالم بزرگ اهل تسنن، ابوالقاسم حاکم حسکانی، در کتاب شواهد التنزیل 22 روایت را در ذیل این آیه کریمه گردآورده است که 16 حدیث آن مناسب با معنای اول است، زیرا «القربی» را به خویشاوندان نبی اکرم صلی الله علیه وآله معنا و بر آن‌ها تطبیق داده است و در هفت حدیث به نام علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) تصریح شده  و در پاورقی آن نیز 25 روایت در این مورد ذکر شده است.در تفسیر نورالثقلین نیز 22 روایت از کتاب‌های خاصه جمع‌آوری شده است که همه آنها با مضامین گوناگون دلالت می‌کند بر این که مقصود از «القربی» اقربای نبی اکرم صلی الله علیه وآله است و معنای صحیح در تفسیر آیه کریمه، همان معنای اول است. اینک سه نمونه از این روایات ذکر می‌شود:

روایت ابن عباس: احمد بن حنبل با سند متصل از ابن عباس چنین روایت می‌کند: آیه زمانی که «قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَىٰ» نازل شد، گفتند: ای رسول خدا، قرابت «خویشان نزدیک» تو، که مودت آنان بر ما واجب شده است، چه کسانی هستند؟ فرمود: علی و فاطمه و پسرانشان.

از این روایت به خوبی نمایان است که برای مسلمانان آن زمان معلوم بوده مقصود از «القربی» در این آیه کریمه، قرابت(خویشان نزدیک) نبی اکرم صلی الله علیه وآله است و سؤال آنان از تعیین افراد آن بوده است و از این که حضرت در پاسخ سؤال آنان در مقام بیان افرادی از خویشاوندان خود که در این آیه منظورند، فقط همان چهار بزرگوار را نام می‌برد، معلوم می‌شود که در این آیه از خویشاوندان حضرت در آن زمان خصوص آن چهار نفر مراد بوده‌اند و به اصطلاح، روایت، به اطلاق مقامی دلالت می‌کند که جز آن چهار نفر هیچ‌یک از خویشاوندان حضرت که در آن زمان موجود بوده‌اند مشمول این آیه کریمه نبوده‌اند، زیرا اگر غیر از آنان شخص دیگری از افراد موجود در آن زمان مراد می‌بود، پیامبر(ص) نام او را نیز ذکر می‌فرمود و با توجه به این بیان دلالت روایت بر صحت معنای اول آشکار است.

منابع:کتب نهج الحق، کشف الصدق و التبیان فی تفسیر القرآن و Hawzah.net