نحوه مواجهه امام رضا(ع) با کسی که او را به دادگاه کشاند

فاطمه ایزدشناس، نویسنده کتاب «سیره امام رضا(ع) در رویارویی با تعارض‌های خاندان علوی»، در گفت‌وگو با ایکنا، با اعلام خبر انتشار این کتاب با حمایت مؤسسه آموزش عالی معصومیه خواهران، گفت: ضرورت توجه به الگو بودن معصومان(ع) و نیاز جامعه امروز به الگوهای عملی و کاربردی در مشکلات نوپدید جامعه، بنده را بر آن داشت تا به بررسی شیوه رویارویی امام رضا(ع) با تعارض‌های درون خاندانی و منسوبین به علویان بپردازم. 

وی در توضیح مفهوم تعارض افزود: تعارض فراگردی اجتناب‌ناپذیر در  جوامع و اعصار مختلف است و در برخی موارد می‌تواند سودمند باشد و موجب برانگیخته شدن انگیزه و حس رقابت و نوآوری شود، اما تعارض مد نظرم تعارض مضر با پیامدهای مخرب و ناگوار است که اثرات سوئی را در اجتماع خواهد گذاشت.

آثار مخرب تعارضهای منفی در خانواده

نویسنده کتاب «سیره امام رضا(ع) در رویارویی با تعارض‌های خاندان علوی» تصریح کرد: اگر این تعارض در میان خانواده و خویشاوندان به عنوان ارکان مهم اجتماع رخ دهد، اثرات مخرب‌تری را به دنبال خواهد داشت، چراکه خانواده بسترساز فرهنگ و زمینه‌ساز خوشبختی و بدبختی انسان‌ها و امت‌هاست. از این رو آموزه‌های دینی عنایت ویژه‌ای به رشد و پویایی و مصون‌سازی این نهاد سرنوشت‌ساز دارند.

ایزدشناس با بیان اینکه به همین دلیل پرداختن به چگونگی مواجهه با تعارض‌های موجود در آن دارای اهمیت است، گفت: در زمان امام رضا(ع) بین خاندان بنی‌هاشم اعم از علویان و غیرعلویان، که شامل حسنیان، حسینیان و زیدیان می‌شود، تعارض‌هایی وجود داشت. در میان حسنیان و حسینیان، زیدیان و حسنیان و حسینیان یا هر یک از آنها در درون خود مثلا حسینیان با یکدیگر یا علویان با امام رضا(ع) و حتی برادران امام رضا(ع) با ایشان شاهد بروز انواع تعارض فرهنگی، مذهبی و اعتقادی، سیاسی و اقتصادی هستیم.

وی ادامه داد: امام با تدابیری که اتخاذ می‌کردند در پی جلوگیری از ایجاد تعارض یا خاتمه دادن مسالمت‌آمیز به آن بودند. بازخوانی سیره امام رضا(ع) در رویارویی با تعارضهای درون خاندانی نگرشی نو به سیره ایشان است. در این کتاب علاوه بر بسترشناسی بروز این تعارضها، به هریک از آنها اشاره و با بهره‌گیری از منابع روایی و احادیث و گزارش‌های تاریخی، سیره امام رضا(ع) را در برخورد با هر یک از این تعارضها چه در مرحله پیشگیری و چه در مرحله مواجهه واکاوی کرده‌ام. 

تألیف کتاب در دو فصل

ایزدشناس گفت: این اثر در دو فصل تألیف شده است؛ نویسنده در فصل اول که با عنوان «امام رضا(ع) در رویارویی با تعارض‌های سیاسی – اجتماعی خاندان علوی» تدوین شده، به تعارض‌های پیش روی حضرت قبل از ولایتعهدی و پس از ولایتعهدی و همچنین رویارویی امام(ع) با تعارض‌ها (راه‌کارهای امام برای پیشگیری از بروز تعارض‌ها و راه‌های آن حضرت برای رویارویی با تعارض‌ها) پرداخته است.

وی افزود: «سیره امام رضا(ع) در رویارویی با تعارض‌های فرهنگی – اعتقادی درون خاندانی» عنوان دومین فصل از این اثر است که مشتمل بر نگاهی کلی به اوضاع فرهنگی – اعتقادی زمان امامت امام رضا(ع)، گزارشی از تعارض‌های فرهنگی و اعتقادی زمان امامت امام(ع) و راه‌کارهای امام رضا(ع) در رویارویی با تعارض‌های علمی – فرهنگی است. حضرت از هیچ تلاشی برای پیشگیری و مواجهه با تعارض‌های درون خاندانی فروگذار نکردند.

ایزدشناس تصریح کرد: راه‌کارهای پیشگیرانه امام رضا(ع) را می‌توان شامل مواردی چون تبیین مسئله امامت، اعلام عدم مشروعیت حکومت و عدم رضایت از پذیرش ولایت‌عهدی برشمرد. همچنین حضرت در مواجهه با تعارض‌های سیاسی - اجتماعی از راه‌کارهایی چون عدم شرکت در قیام‌ها، عدم همکاری با حکومت، مدارا با خاندان و گره‌گشایی از کار آنها استفاده کردند. راه‌کارهای حضرت در مواجهه با تعارض‌های فرهنگی – اعتقادی شامل معرفی شیعه واقعی، امر به معروف و نهی از منکر، مبارزه و برخورد با مبنای فکری نادرست و تصحیح عقاید، گفت‌وگو و مذاکره، تذکر و انتقاد، طرد کردن و مبارزه با انتشار عقاید نادرست بود.

عوامل بروز تعارض در خاندان علوی

فارغ‌التحصیل مؤسسه آموزش عالی معصومیه(س) با بیان اینکه تعارض امری اجتناب‌ناپذیر است، تصریح کرد: از عوامل بروز تعارض در خاندان علوی می‌توان به مواردی چون عدم شناخت جایگاه امامت، ناسازگاری در اهداف امام و افراد، تفاوت در ادراک دین به دلیل بی توجهی به امام معصوم در جهت شناخت و معرفت صحیح نسبت به دین، جاه‌طلبی برخی از افراد و سوء استفاده از مقام و موقعیت اشاره کرد.

ایزدشناس گفت: راه‌کارهای هوشمندانه امام رضا(ع) موجب شد که تعارضهای مختلف سیاسی- اجتماعی یا فرهنگی و اعتقادی نتوانند شکاف عمیقی را در پیکره شیعه و خاندان حضرت ایجاد کنند و موجب از هم گسیختگی بنیان دین و خاندان شوند، اما پیامدهایی را به همراه داشتند. برخی از پیامدهای منفی آن شامل ایجاد مانع بر سر راه اهداف امام رضا(ع) در تبلیغ دین و آموزش عقاید دینی و فرهنگی اسلام ناب، از هم گسیخته شدن یکپارچگی شیعیان امامیه به عنوان افراد و اعضای یک گروه به دلیل ایجاد انشقاق و در نتیجه انشعاب به فرقه‌های مختلف عقیدتی و سیاسی است. 

برخورد امام رضا(ع) با تعارضها

وی گفت: از جمله تعارضها، تعارض‌های اقتصادی درون خاندان است، مسئله اقتصادی و دنیاپرستی همواره یکی از عوامل بروز تفرقه، تعارض و دشمنی بوده است. در این میان خاندان علوی نیز مستثنا نبوده‌اند. رقابت برای رسیدن به منافع محدود نیز از جمله علل بروز تعارض بود؛ علویان براساس سیاست عباسیان زیر فشار اقتصادی شدید بودند. مشکلات مالی فراوان در میان علویان موجب لغزش‌هایی از سوی آن‌ها در برخورد با امام رضا(ع) شد. تا جایی که عباس بن موسی و تنی چند از برادرانش امام را به دادگاه کشاندند. عباس بن موسی از جمله علویانی بود که مشکلات مالی و اقتصادی بر او غلبه کرده بود. شاهد این مدعا سخن امام رضا(ع) با او درباره شکایتش از امام در زمینه وصیت‌نامه امام کاظم(ع) است. امام رضا(ع) با عباس همدردی کرد و دلیل کار ناشایست او را مشکل مالی دانست. امام(ع) به او فرمود که ای برادر، می‌دانم بدهکاری و دیون به شما فشار آورده و شما را به کشمکش واداشته است.

ایزدشناس در ادامه بیان کرد: همچنین هنگامی که برادر دیگر امام رضا(ع)، ابراهیم بن موسی دچار مشکلات مالی بود، امام به یاری‌اش شتافت و به او کمک مالی کرد.