3 روش برای تبدیل پرستار به عامل اخلاقی

عباس عباس‌زاده، استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دکترای پرستاری و فلوشیب اخلاق زیستی به مناسبت هفته پرستار در گفت‌وگو با ایکنا، در پاسخ به این سؤال که آیا در کشور ما قوانین مدونی در خصوص اخلاق پرستاری وجود دارد؟ گفت: اصالتاً اخلاق از نوع توصیه است و از نوع مقررات نیست به همین دلیل کدها به ما توصیه می‌کنند که اخلاقیات را رعایت کنیم.

وی تشریح کرد: در کشور ما نیز کدها با عنوان «آئین اخلاق پرستاری» از سال 81 تدوین شده است اما باید بازنگری شود؛ البته این بخش فلسفی کار است و بخش نرم‌افزاری و اخلاق نظری است و اگر بخواهیم اخلاق پرستاری عملیاتی شود باید اخلاق را در قوانین خود جاری کنیم نه اینکه قانون اخلاقی بگذاریم. یعنی اگر دستورالعملی برای بستری تعیین می‌کنیم باید منطبق با کدهای اخلاقی باشد، اگر دستورالعملی برای ترخیص براساس میل شخصی می‌گذارم باید منطبق بر اخلاق و حقوق بیمار باشد، اگر حقوق بیمار را تدوین می‌کنم باید منطبق بر اخلاق باشد.

استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی گفت: اگر بخواهیم کدهای اخلاقی به اخلاق عملی منتهی شود نیاز به این نیست که قانون اخلاق را تدوین کنیم و بگوییم شما باید به این قانون عمل کنید بلکه باید دستورالعمل‌ها و فلسفه قانون‌گذاری ما منطبق بر گسترش اخلاقیات باشد؛ مثلاً اگر می‌خواهیم تعرفه در نظر بگیریم باید عدالت را در نظر بگیریم، اگر می‌خواهیم دستورالعمل برای رضایت آگاهانه تدوین کنیم بر مبنای اخلاقیات، احترام به حقوق بیمار در دانستن و تصمیم گرفتن باشد و ... . بنابراین باید در صورت‌بندی شکل موضوع دقت کنیم که اخلاق را از جنس آئین‌نامه، ضابطه و قائده نبینیم؛ اخلاق از جنس توصیه است؛ توصیه به خوبی‌ها که باعث می‌شود انسان کمال پیدا کند اما نمود عملی آن این است که همه قوانین و مقررات ما مبتنی بر اخلاق باشد.

عباس‌زاده ادامه داد: فلسفه حاکم بر همه قوانین ما اعم از مالی، اداری، حرفه‌ای و ... باید مبتنی بر اخلاق باشد. یعنی جداگانه یک قانون مادر برای اخلاق نباید داشته باشیم بلکه قانون اساسی ما در همه ابعاد فعالیت حرفه‌ای باید اخلاق باشد.

خیر را باید آموخت

وی در پاسخ به این سؤال که در حالت عملی چگونه می‌توان اخلاق پرستاری را به پرستاران یاد داد؟ گفت: اخلاق از نوع علم است؛ اخلاقی (moral) بودن یعنی من دوست دارم به مردم خدمت کنم و نیت خیر دارم. نیت خیر داشتن الزاماً منجر به کار خیر نمی‌شود؛ زمانی نیت خیر به کار خیر منجر می‌شود که برای اجرای درست نیت خیر آموزش ببینیم. بنابراین آموزش اخلاق باید به صورتی باشد که من به یک عامل اخلاقی تبدیل شوم.

عباس‌زاده با تأکید بر اینکه وقتی فرد عامل اخلاقی شد در شرایط مختلف می‌تواند تصمیم‌گیری اخلاقی داشته باشد، گفت: تصمیم‌گیری اخلاقی باید با آموزش آمیخته در همه دروس ما به صورت برنامه پنهان آموزشی(Hidden curriculum) وجود داشته باشد و اینگونه آموزش داده شود که هم از الگوها یاد بگیریم، هم یک برنامه رسمی آموزش وجود داشته باشد و هم یک برنامه طولی که همه دروس ما یک بخش اخلاقی هم داشته باشد، وجود داشته باشد. این سه روش می‌تواند فرد را از یک پرستار تبدیل به یک عامل اخلاقی و از یک پرستار با نیت خیر به یک عامل اخلاقی خیلی خوب تبدیل کند.

این فلوشیب اخلاق زیستی در پاسخ به این سؤال که مسئله اخلاق پرستاری در سایر کشورها چگونه مطرح شده و آموزش داده می‌شود؟ گفت: آنها پله به پله جلو می‌روند. آموزش‌هایشان را کامل می‌کنند، در کوریکولوم می‌آورند، توصیه‌می‌کنند، به صورت جدی اخلاقیات را مطرح می‌کنند و قانون‌گذاری می‌کنند. یعنی در قوانینشان به اخلاق بها می‌دهند، مثلاً اگر بیماری از بیماری خود مطلع نباشد و پزشک وی بیماریش را به او اطلاع نداده یا پنهان کرده باشد، قانون‌گذار، قانون را طوری تدوین کرده که پزشک مورد موأخذه قرار گیرد.

اول آموزش، بعد قانون‌گذاری و نظارت

وی افزود: یعنی اول آموزش و بعد قانون‌گذاری را مدنظر دارند که موجب نهادینه شدن اخلاق شده است و روح اخلاق در همه قوانین آنها وجود دارد و مسئله سوم نیز نظارت است. در اعتباربخشی و نظارت اگر فردی هنگام دادن خبر بد به بیمار یا همراهان او به دستورالعمل‌های اخلاقی توجه نکرده باشم و طوری خبر بد را اطلاع دهد که بیمار آسیب روحی و عاطفی ببیند، باید خسارت بیمار را جبران کند. بنابراین گروه پزشکی به رعایت اخلاقیات ملزم می‌شوند.

عباس‌زاده با تأکید بر اینکه صرف درخواست و خواهش از گروه‌های مختلف پزشکی برای رعایت اخلاق کافی نیست، گفت: البته باید توصیه کنیم و تذکر بدهیم اما بعد از آن در نظارت و ارزشیابی‌ها اگر کسی اخلاقیات را رعایت نکرد باید برخورد جدی صورت گیرد. تصور می‌کنیم در سایر کشورها مردم اخلاقی‌تر هستند؛ واقعاً اینطور نیست و مردم کشور ما از نظر اخلاقی بهتر هستند ولی آنجا نظارت طوری است که کسی جرئت بداخلاقی پیدا نمی‌کند و اگر بیماری مطرح کند که کادر درمان حقوق او را رعایت نکرده است با کادر درمان برخورد و در ارزشیابی‌ها این مسئله در نظر گرفته می‌شود.

وی در جمع‌بندی نهایی سخنان خود گفت: پس چهار رکن وجود دارد؛ اول آموزش رسمی و غیر رسمی وجودد داشته و الگوها را معرفی کنیم، دوم قوانین را بررسی و مرور کنیم و ببینیم که آیا اخلاقی هستند یا خیر و اگر نیستند آنها را به سمت اصول اخلاقی بودن ببریم از جمله اینکه به فرد و خانواده بیمار احترام گذاشته شود، حق بیمار رعایت شود، هر اقدامی که انجام می‌دهیم بدانیم سود شناخته شده برای بیمار دارد و ضرر شناخته شده‌ای اعم از ضرر مالی، جانی و ... برای بیمار ندارد. سوم اینکه نظارت دقیق بر اجرای رفتار اخلاقی داشته باشیم و چهارم اینکه هر کاری که انجام می‌دهیم باید عادلانه باشد.

این دکترای پرستاری افزود: باید قوانین را مرور کنیم که با این چهار اصل اخلاقی منطبق باشد. خط قرمز ما باید تعدی از اصول اخلاقی باشد و اگر کسی این تعدی را کرد، صرف نظر از اینکه چه جایگاهی دارد برخورد قاطع و کاملی با او صورت گیرد. اگر این نظارت‌ها انجام شود افراد تلاش می‌کنند اصول اخلاقی را بیاموزند و اجرا کنند. 

گفت‌وگو از زهرا ایرجی