ادای حق عقل و وحی در عقلانیت معتدل مطهری
گروه اندیشه: عقلانیت مطهری را می‌توان عقلانیتی معتدل دانست که در آن هم حق عقل ادا می‌شود و هم حق وحی. از سویی دیگر نیز عقلانیت مورد نظر مطهری را باید نوعی از عقلانیت دینی دانست که در آن به بازیابی مختصات دین در حوزه عقل می‌پردازد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، نشست «سبک زندگی دینی از دیدگاه استاد شهید مرتضی مطهری» صبح امروز، 12 اردیبهشت‌ماه، با حضور محمد سعیدی‌مهر، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس و رضا اکبری، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع)، در محل سرای اهل قلم بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.
اکبری در این نشست به بررسی نظرات شهید مطهری از منظر عقل‌گرایان پرداخت و اظهار کرد: گاهی که صحبت از عقل می‌کنیم مفاهیم کلی به ذهن متبادر می‌شود اما در واقع مقصود ما این است که باید به سمت یک نوع روند تعاملی از شناخت برویم. از این منظر در روند شناخت دارای مؤلفه‌های مختلفی می‌شویم.
وی ادامه داد: در آغاز باید میلی از خود به شناخت نشان بدهیم و در گام بعدی باید از میان متعلقات شناخت یک رویه را انتخاب کنیم. در این فضا صحبت از عقلانیت به این معناست که شخص باید دارای مجموعه‌ای از فضائل شود و از سویی دیگر باید از مجموعه‌ای از رذائل دور شود.
مهمترین گام در روند عقلانی، روحیه پرسشگری داشتن است
اکبری با بیان اینکه اگر یک شخص مجموعه‌ای از فضائل عقلانی را در خود داشته باشد، می‌توانیم وی را دارای فضیلت معرفت‌شناختی بدانیم، اظهار کرد: نگاه با این رویکرد به زندگی شهید مطهری مناسب به نظر می‌رسد. مهمترین گام در روند عقلانی، روحیه پرسشگری داشتن است. در همین رابطه، ملاصدرا به نقل از ارسطو، پرسشگری را خروج از فطرت اول و ورود به فطرت دوم می‌دارند.
وی عنوان کرد: داشتن روحیه پرسشگر، جامع‌نگر، قضاوت دقیق، پرهیز از تعصب‌های کور، توجه به سنت و عدم نفی آن به دلیل قدیمی بودن و توجه به مدرنیته و عدم نفی آن به دلیل تازگی و بدعت بودن جزء فضائل عقلانی محسوب می‌شود. عدم مذمت شک معقول را نیز باید در این حوزه وارد بدانیم چراکه خود شهید مطهری نیز اعتقاد دارد شک معقول بهتر از اطمینان دروغین است و منجر به ارتقای علمی می‌شود تا جایی که شهید مطهری نیز در دوره‌ای دچار شک می‌شود و آن را جزء نعمت‌ها برای خود ذکر می‌کند.
اکبری با بیان این که زمانی که مطهری به قضیه‌ای ورود پیدا می‌کند، شبکه‌ای از فضائل را ترسیم می‌کند و از مجموعه‌ای از رذائل دوری می‌کند که با توجه به همه این ویژگی‌ها می‌توان وی را دارای نوعی از عقل‌گرایی در زندگی و عمل دانست.
این پژوهشگر با بیان این که هر عالمی در مرحله‌ای از حیات خود و بر اساس فضائل عقلی، به نشر دانسته‌های خود اقدام می‌کند، گفت: شهید مطهری در این مسیر به مخاطبان خود بسیار توجه دارد و در مباحث از سطوح ساده‌تر آغاز می‌کند و کم‌کم بحث را عمق می‌بخشد و حتی در برخی از آثار تنها گروه خاصی از مخاطبان را مد نظر دارد که نمونه آن را می‌توان در «داستان راستان» مشاهده کرد.
وی با بیان این که مطهری در تعلیم سنت، آن را در قالب پلی در نظر می‌گیرد که به سمت آینده رهنمون می‌شود، ادامه داد: در همین رابطه و در تبیین مباحث مربوط به مرحوم سبزواری، آثار را با تقریر، نقد و نظرات خود تدریس و به دیگران منتقل می‌کرد.
اکبری با بیان این که در مجموع، مطهری را با همه نوآوری‌هایش باید در فلسفه ملاصدرا مورد ارزیابی قرار دارد، اظهار کرد: وی به کسب ملکات توسط انسان اشاره دارد و این ملکات به معنی بالفعل کردن توانایی‌های بالقوه است که می‌تواند مثبت، الهی و یا منفی باشد. ملکات عقلانی پیوند جدی با نظریه فطرت دارد که بر اساس این نظریه فطرت انسان یک طرح بالقوه است که می‌تواند مطابق با نقشه الهی خود را ارتقاء دهد.
عقلانیت شهید مطهری را می‌توان عقلانیتی معتدل دانست
در ادامه این نشست محمد سعیدی‌مهر به ایراد سخن پرداخت و گفت: عقلانیت مطهری را می‌توان عقلانیتی معتدل دانست که در آن هم حق عقل ادا می‌شود و هم سایر منابع نظیر وحی و منابع دینی. از سویی دیگر نیز عقلانیت مورد نظر مطهری را باید نوعی از عقلانیت دینی دانست که در آن به بازیابی مختصات دین در حوزه عقل می‌پردازد.
سعیدی‌مهر ادامه داد: اگر عقلانیت را به دو بخش دینی و غیر آن تقسیم کنیم، مطهری و شیوه تفکر آن را باید در دسته اول قرار داد. مطهری اهتمام ویژه‌ای در بازیابی پروژه دین در عقلانیت دارد. وی به عنوان یک عالم دینی بر خود وظیفه می‌داند تا عقلانیت در حوزه دین را به نمایش بگذارد تا اتهام عقل‌گریزی دین را مرتفع سازد.
وی با بیان این که مطهری در بسیاری از آثار خود به تبیین جایگاه عقل از منظر دین پرداخته است، ادامه داد: شاخصه دوم تفکر استاد مطهری را باید در نمایش سازگاری آموزه‌های دینی با عقل دانست. همچنین شهید مطهری تعاملی مستقیم با معرفت دینی در حوزه معرفت‌شناختی عقلانی دارد.
سعیدی‌مهر در بخش پایانی سخنان خود به دیدگاهی اشاره کرد که به تازگی در این حوزه مطرح شده و به ساحت دین و عقل‌گریزی آن تأکید دارد و گفت: پیروان این نظر اعتقاد دارند باید عقلانیت دینی را کنار بگذاریم و از پروژه «عقلانیت و معنویت» به عنوان گزینه‌ای جدید سخن می‌گویند.
وی ادامه داد: در این رابطه با بیان دو مقدمه به نتیجه می‌رسند؛ اینکه در دین تقلید وجود دارد و هرگونه تقلید با عقلانیت تعارض دارد و در نتیجه دین با عقلانیت در تعارض است. معنویت می‌تواند در دین وجود داشته باشد و نیازی نیست برای رسیدن به آن از دین عبور کنیم. یکی از ویژگی‌های مطهری را باید در همراهی عقل و دین و در واقع عقلانیت دینی مشاهده کرد.
