«قمقام زخّار و صمصام بتّار»؛ مقتلی معتبر و بدون دخل و تصرف

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، «قمقام زخّار و صمصام بتّار» نام کتابی در ذکر مقتل سالار شهیدان(ع) است. مؤلف این کتاب که معتمدالدوله فرهاد میرزا از خاندان قاجار و در زمره فرزندان عباس میرزاست، از عنفوان جوانی علاقه‌ای وافر به کسب مهارت و دانش داشت و همین امر باعث شد تا به مورخی کامل و دانشوری بزرگ در دوره‌ ناصرالدین شاه قاجار مبدل شود. پس از مرگ پدر و در دوران حکومت محمدشاه، وی مأمور حفاظت از مرزهای فارس و عراق می‌شود و با کاردانی و تدبیر می‌تواند نظمی کامل در منطقه برقرار کند.

وی حتی مدتی در غیاب محمدشاه، نایب السلطنه نیز می‌شود. کتاب «قمقام زخّار» که به واقع از جمله آثار ارزشمند دینی، ادبی و تاریخی عصر قاجار به شمار می‌رود شامل شرح زندگی و مقتل حضرت سیدالشهدا(ع) است.

فرهاد میرزا در مقدمه اثر خود می‌نویسد؛ «این بنده‌ قلیل الحظّ کثیر الجهد» را از عنفوان جوانی و رَیُعان زندگانی در خاطر فاتر بود تا کتابی خالی از حشو و زواید در اصول خجسته مآل حضرت سیدالشهداء به رشته‌ تألیف درآورد در عدد اصحاب کبار آن امام اخیار و تعداد سپاه کفار و مقتولین طرفین و حالات بعد از شهادت آن سید ابرار را به درستی بنگارد: و به علت تزاحم اعمال دیوانی و اشتغالات سلطانی و تراکم آلام و مِحَن این منظور از مکض غیب جلوه ظهور و بروز نداشت و چون طلعت حور، همیشه در پرده خفا محبوب و مستور بود، مع هذا هیچ وقت از وصول به مأمول مأیوس نمی‌شد و به نیل مسئول، قلب خود را تصنیت و تسلیت می‌داد که از رحمت پروردگار مباید ناامید بود، سپس پس از چندی قلم به دست گرفته و شروع به نوشتن این اثر می‌کنم، باشد که این کتاب ذخیره‌ای برای دنیا و آخرتم قرار گیرد.»

این کتاب همان گونه که ذکر شد فضلی است در رابطه با امام حسین(ع) و در حجمی حدود ۶۰۰ صفحه که به بیان حوادث و وقایع زمان تولد تا شهادت حضرت سیدالشهداء(ع) می‌پردازد، مباحثی که در کتاب پیرامون آن حجت شد، عبارتند از: «دوران بنی امیه و جلوگیری از نشر فضایل اهل بیت (ع)، ولادت امام حسین(ع)، آیاتی قرآنی که به شهادت امام حسین(ع)، تأویل شده است. خبر دادن برخی از ائمه چون پیامبر و علی(ع) از شهادت حسین بن علی، کشته شدن حجر بن عدی و عمرو بن حمق خزاعی، خروج امام از مکه و ورود ایشان به کربلا، آغاز جنگ و رویارویی سپاه امام حسین(ع) با سپاه یزید، شهادت امام (ع) و پاره‌ای از موعظه‌ها و خطبه‌های امام حسین(ع)».

این مقتل یکی از مقتل‌های فارسی است که به دلیل نقل از منابع معتبر و دقت در نقل مورد توجه خادمان امام حسین(ع) بوده است. فرهاد میرزا تألیف این کتاب را که به معنای «دریای آکنده و شمشیر برنده» است در سال 1303 آغاز کرد و در چهارشنبه 25 ذی­ الحجه سال 1304 به پایان رسانید.

همچنین قصایدی را در مورد امام حسین(ع) از سید حمیری، فرزدق، سلیمان بن قبه، نجاشی، هند بنت زید الانصاریه، طرماح بن‏ عدی، عبید الله بن حر و رجزهایی از اصحاب حضرت در کربلا ذکر می‏‌کند. وی در نقل مطالب تاریخی مقلد صرف نبوده و اهتمام داشته که برخی از نقل‌های تاریخی را نقد کند، مانند روایت قتل رشید.

از مطالب مبسوط کتاب فرهاد میرزا پرداختن به قیام توابین و  قیام مختار است. ذکر رفتار عباسیان به ویژه جریان ویرانی کربلا به دست‏ متوکل عباسی (742-232) از دیگر مطالب کتاب است و در بیان فضلیت زیارت سید الشهداء(ع) از کتاب اقبال سید بن طاووس‏ متن زیارتنامه‏‌ای را گنجانده که مشتمل بر ذکر اسامی شهدای‏ کربلاست که در نوع خود جالب توجه است.

از دیگر ویژگی‏‌های کتاب، استفاده فراوان و مستمر از کتاب‌های معتبر و منابع اهل سنت و شیعه است که این امر بر غنای کتاب افزوده‏ و نویسنده بدون حبّ و بغض و دخل و تصرف عین عبارات منابع را گاه‏ به متن عربی و البته بدون ترجمه مختصر نقل کرده است.

وی در پایان به ذکر نام منابع مورد استفاده و شرح گوشه‏‌ای از زندگی مؤلفان پرداخته و آنها را در حد لازم به خوانندگان معرفی می‏‌کند. وی تأکید کرده، برای پرهیز از اطناب کلام‏ از ذکر همه منابع و مؤلفان آنها خودداری کرده است.

فرهاد میرزا در جای جای کتاب و در معرفی کتاب‏‌ها و شناخت‏ مؤلفان به چند طریق ارادت خود را به زعمای بزرگ شیعه نشان می‏‌دهد، مانند اینکه گاه به روش آنها یا گفتارشان تأسی می‏‌کند و یا بیشترین‏ توضیح را در شرح حال آنها در باب کتابشناسی به دست می‏‌دهد.

نویسنده با تبحر خاصی که در ادبیات داشته، در جای جای کتاب از مثال، اشعار و ضرب المثل‏‌های عربی و فارسی بهره برده است. از دیگر ویژگی‏‌های کتاب‏ بیان‏ و توضیح و تصحیح اسامی، رجال، اماکن، لغات، مشکلات و امثال‏ است و نویسنده کوشیده به قدر کافی اطلاعات لازم را در اختیار خواننده قرار دهد.