معیار عالمان شیعی برای احراز صدور حدیث از معصوم؛ مسئله محوری پژوهش شایسته تقدیر

دکتر حمید باقری، استاد دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در رابطه با پژوهش خود که در جشنواره فارابی برگزیده شده است، گفت: پژوهش اینجانب که در بخش جوان گروه فقه، علوم قرآن و حدیث هفتمین دورۀ جشنوارۀ بین‌المللی فارابی از سوی هیئت داوران «شایستۀ تقدیر» شناخته شد، حاصل تلاشی است که در قالب رسالۀ مقطع دکتری تخصصی رشتۀ علوم قرآن و حدیث در دانشگاه تهران انجام شد.

وی افزود: این تحقیق با عنوان «بررسی و نقد معیارهای احراز صدور حدیث نزد متقدمان و متأخران شیعی» تحت راهنمایی اساتید بزرگوارم در دانشگاه تهران، آقایان دکتر مجید معارف و دکتر منصور پهلوان تقریباً حدود 2 تا 2 سال و نیم سال به طول انجامید که در سال 1391 موفق به دفاع از آن با نمرۀ عالی (19/25) شدم.

این استاد دانشگاه با اشاره به محور پژوهش خود، اظهار کرد: موضوع پژوهش حاضر در حوزۀ مطالعات حدیثی شیعه است. می‌دانیم که سنت به معنای قول، فعل و تقریر معصوم، دومین منبع شناخت آموزه‌های دینی است که در طول تاریخ در قالب «حدیث» به معنای حکایت‌گر «سنت» در اختیار مسلمانان بوده است.

وی با بیان اینکه دربارۀ حدیث سه مسئله وجود دارد، به ذکر این موارد پرداخت و اظهار کرد: نخست آنکه آیا آنچه تحت عنوان «حدیث» در اختیار است از معصوم صادر شده است؟ به عبارت دیگر، آیا معصوم واقعاً این سخن را به زبان آورده، عملی را انجام داده است یا نه؟ مسئلۀ دیگر پاسخ به این پرسش است که آیا معصوم از اظهار این سخن خاص که به مثابۀ حدیث به دستمان رسیده است قصد بیان حکم واقعی خداوند را داشته است یا آنکه برای مثال به سبب تقیه چنین سخنی را بیان داشته است؟ پس از آنکه پاسخ دو پرسش نخست مثبت باشد یعنی اینکه این حدیث را معصوم گفته است و از اظهار آن قصد بیان حکم واقعی را داشته است نوبت به مسئلۀ سوم می‌رسد و آن اینکه معنای این سخن معصوم چیست؟ به عبارت دیگر، فهم مقصود معصوم از حدیث که در دانش‌های حدیثی از آن به «فقه الحدیث» یاد می‌شود.

باقری عنوان کرد: در واقع پژوهش بنده تلاشی است برای یافتن پاسخ مسئلۀ نخست از منظر عالمان شیعی در طول تاریخ. در نگرش تاریخی به حدیث شیعه، دو برهۀ تاریخی به دلایل مختلف حائز اهمیت است؛ یکی دورۀ متقدمان و دیگری دورۀ متأخران. به لحاظ زمانی، پایان دورۀ متقدمان را در زمان شیخ طوسی (م 460 ق) یعنی قرن پنجم هجری و آغاز دورۀ متأخران را از زمان سید بن طاووس و شاگردش علامه حلی تا حدود سده‌های 12 و 13 هجری می‌دانند.

هدف پژوهش

وی با اشاره به هدف از این پژوهش، گفت: هدف این تحقیق، تبیین مبانی، نگرش‌ها و معیارهایی است که این دو گروه عالمان شیعی در طول تاریخ نسبت به مسئلۀ احراز صدور حدیث داشته‌اند. به عبارت دیگر، این دو گروه عالمان بر اساس کدام معیارها و ملاک‌ها حکم به صدور یا عدم صدور حدیث از معصوم داده‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که عالمان متقدم و متأخر شیعی از معیارهای متفاوتی برای احراز صدور حدیث استفاده کرده‌اند. موضوع دیگری که در این پژوهش کوشیده‌ام تا به آن پاسخ دهم تبیین علل و عوامل تفاوت این معیارهاست.

وی در پاسخ به این سؤال که آیا پیش از این تحقیقی مشابه این پژوهش انجام شده است، اظهار کرد: تا جایی که بنده اطلاع داشتم و دارم تاکنون پژوهش متمرکز و منسجمی دربارۀ معیارهای عالمان متقدم و متأخر شیعه به لحاظ اهمیتی که در تاریخ حدیث شیعه داشته‌اند به زبان فارسی صورت نگرفته است یا دست کم تا زمانی که بنده تصمیم به انجام آن گرفتم انجام نشده بود؛ بنا بر این فقدان چنین پژوهشی موجب شد تا بنده به انجام آن اقدام کنم.