نگاهی به کارکردهای اجتماعی توبه/ هنجارسازی و تقویت ارتباطات عاطفی با توبه
کانون خبرنگاران نبأ: یکی از مهم‌ترین کارکردهای توبه در حوزه اجتماع، تقویت ارتباط عاطفی در جامعه است؛ در جامعه‌ای که منافع شخصی بر صلاح جامعه رجحان بیابد و با غیبت و تهمت و افترا، همدلی از بین می‌رود و زمینه جولان ضد ارزش‌های فرهنگی فراهم می‌شود.
به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، توبه کوششی است که انسان گناهکار، به‌وسیله آن خود را از بند گناه نجات می‌دهد و باعث پاکی روح و جسم انسان از بند گناه می‌شود. گاهی برای انسان موقعیت‌هایی پیش می‌آید که از گفتار و رفتارهای خود نفرت عجیبی پیدا کرده و عذاب وجدان، طوق شرمندگی را بر گردن او می‌اندازد و موجب می‌شود تا انسان در خلوت خود از رفتار خود پشیمان شده و اعمالش را بازنگری و اصلاح کند. در این میان توبه معنای واقعی خود را نشان داده و زمینه راه درست را برای انسان ایجاد می‌کند و جالب‌ترین و عجیب‌ترین نکته‌ی توبه حقیقی این است که به‌خاطر نابود شدن ریشه‌هاى شرک و گناه از دل انسان، اعمال بد او را به حسنات تبدیل می‌شوند.
عملی که به سرعت روح انسان را آرام می‌کند
در جلد چهارم از کتاب اصول کافی، از قول امام صادق(ع) نوشته شده است که: «همانا مؤمن گناهی می‌کند و پس از بیست سال به یادش می‌آید؛ پس از خدا راجع به آن گناه آمرزش می‌خواهد و خداوند بیامرزدش و هر آینه این امر توفیقی از جانب خدا برای اوست که او را مورد لطف و بخشش خویش قرار دهد. و همانا کافر گناهی می‌کند و همان ساعت آن را فراموش می‌کند.»؛ تأمل در این حدیث چند نکته را برای ما به ارمغان می‌آورد:
1. توبه برخلاف بسیاری از اعمال عبادی صیغه یا شیوه خاصی ندارد و این موضوع نشان می‌دهد که عملی سریع و بحرانی است و خداوند زمینه بازگشت آرامش روانی انسان را پس از ارتکاب به گناه یا یک عمل مکروه و ناپسند، به سرعت فراهم کرده و این از صفت رحمانیت خداست.
2. حتی اگر زمان بسیاری از یک عمل زشت و گناه گذشته باشد، این امید که ممکن است بخشوده و رستگار شود، از انسان گرفته نشده است.
3. بعضی حوادث و وقایع زندگی که اعمال گذشته انسان را به او یادآور می‌شوند، توفیقی از سوی خداوند هستند تا با ایجاد عذاب وجدان در انسان، او را به سوی توبه بکشانند.
4. اگرچه توبه اختصاص به مسلمانان ندارد، اما امتیاز بزرگی برای آنان محسوب می‌شود؛ درحالی‌که ممکن است کافران همان‌لحظه گناه خود را فراموش کنند و هیچ‌گاه توفیق توبه و انابه نیابند.
البته توبه تنها به افراد زنده اختصاص دارد و چون اختیار و تکلیف از انسان هم‌زمان با مرگ او برداشته می‌شود؛ از این‌رو توفیق توبه را هم از دست می‌دهد. از طرفی در آیه 17 سوره نساء «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَریبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللَّهُ عَلیماً حَکیماً» متن آیه به صراحت بیان می‌کند که پذیرش توبه از سوی خدا، تنها برای کسانی است که کار بدی را از روی جهالت انجام می‌دهند و به سرعت توبه می‌کنند؛ پس اگر عملی از روی عناد صورت بگیرد، شاید توبه از آن مورد قبول پروردگار واقع نشود.
اثرات توبه در جامعه
به گفته کارشناسان دین، بسیاری از امور عبادی در حقیقت بازسازی رفتار اجتماعی انسان است. در حقیقت انسان موجودی واحد اما در میان جمع است و انجام یک گناه، علاوه بر جسم و روح یک فرد، در جامعه نیز آثاری دارد؛ بنابراین تمام رفتار او حتی امور عبادی فردی وی، در ایفای نقش اجتماعی انسان مؤثر بوده و ممکن است به هنجارسازی در جامعه بیانجامد. یکی از مهم‌ترین کارکردهای توبه در حوزه اجتماع، تقویت ارتباط عاطفی در جامعه است. در جامعه‌ای که منافع شخصی بر صلاح جامعه رجحان بیابد و با غیبت و تهمت و افترا، تخریب شخصیتی در آن عادی شود، اتحاد و همدلی در آن از بین می‌رود و زمینه جولان ضد ارزش‌های فرهنگی در آن جامعه فراهم می‌شود.
یکی دیگر از آثار اجتماعی توبه افزایش قدرت در جامعه است که در آیه 52 از سوره مبارکه هود به آن اشاره شده است: «وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلی قُوَّتِکُمْ وَ لا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمینَ» ضمن آنکه در همین آیه «نزول باران» را از آثار توبه بیان می‌کند.
آیا «توبه فردی» برای «گناه اجتماعی» کفایت می‌کند؟
حجت‌الاسلام محمد سعیدی‌آریا، کارشناس معارف اسلامی در گفت‌و‌گو با خبرنگار نبأ ضمن اشاره به اینکه «توبه فردی» برای گناه اجتماعی کفایت نمی‌کند و به تناسب خطا باید توبه اجتماعی صورت پذیرد، می‌گوید: در آیات شریف قرآن افعالی که برای توبه به‌کار برده شده، اغلب به‌صورت جمع است. ممکن است در یک گناه فراگیر حتی چند نفری هم توبه کنند؛ اما خطا جمعی است و عذاب هم به‌صورت جمعی نازل می‌شود. طبق قرآن و متون تاریخی در قومی مانند بنی‌اسرائیل حضرت موسی(ع)، بارها توبه و راه‌کارهای آن را به قوم خود آموخته است اما آن‌ها دائماً سرپیچی کرده و مورد عذاب واقع شده‌اند.
استاد حوزه علمیه قم همچنین افزود: هرچه صفت دنیاطلبی در فردی بیشتر شود، ضربه بیشتری از دنیا بر وی وارد می‌شود؛ در جامعه نیز همین‌گونه است و این قانون الهی است و اشارات قرآن به سرنوشت گذشتگان دلیلی بر این موضوع است. سرنوشت پیشینیان و قصه‌هایی که در قرآن آمده به‌هیچ‌وجه جنبه سرگرمی ندارد؛ بلکه عبرت‌هایی برای نحوه برخورد آن‌ها با گناه و عدم توبه است.
توبه اصلاح گذشته؛ ساختن آینده
این مشاوره خانواده می‌گوید: توبه از مادة «توب» به معنای «رجوع» یعنی بازگشت است؛ به معنای اینکه خداوند موقعیتی را برای جبران اشتباهات انسان قرار داده است. توبه اولین بار برای حضرت آدم(ع) وضع شد و طبق روایات یکی از مسائلی که فریاد شیطان را بلند کرد، مسئله توبه است.
سعیدی‌آریا «تسویف» را حربه شیطان برای تخریب توبه می‌داند و عنوان می‌کند: پس از توبه حضرت آدم(ع) شیطان با اعوان و انصارش مشورت کرد و یکی از آن‌ها گفت که می‌توان با تسویف (به معنای به تأخیر انداختن کار خیر) فرصت توبه را از انسان‌ها گرفت، تا زمانی‌که مرگ بر او فرا برسد درحالی‌که توبه نکرده است؛ بنابراین شیطان تمام عزم خود را بر تأخیر انداختن در توبه جزم کرد، زیرا اگر انسان توبه کند خداوند از گناهان او می‌گذرد.
این کارشناس مذهبی با بیان اینکه توبه با سازندگی رابطه مستقیم دارد، اظهار می‌کند: در اینجا سؤال بزرگی مطرح می‌شود که اگر توبه برای اصلاح اعمال گذشته انسان صورت می‌گیرد؛ چرا نگاه تربیتی ما به توبه، رویکردی آینده‌نگرانه دارد؟ چگونه موضوعی که در گذشته اتفاق افتاده و ما از رخدادن آن پشیمان هستیم، به آینده هم سرایت می‌کند؟ در پاسخ به این پرسش باید به اثرات توبه نگاه کنیم؛ همان‌طور که حضرت علی (ع) می‌فرمایند، توبه دوبال دارد یکی از آن‌ها «پشیمانی از گذشته» و دیگری «قول دادن نسبت به آینده» است. مانند کودکی که از او اشتباهی سرزده و برای جبران کارش و در پی کسب رضایت از والدین، قول می‌دهد که دیگر اشتباهش را تکرار نکند؛ بنابراین اصلاح آینده از رموز توبه است؛ اصلی‌ترین اثر توبه در آینده و در عمل انسان دیده می‌شود و استغفار یکی از مهم‌ترین ابزار توبه است.
