هنر اساس خلقت است/ انسان و درک ذاتی زیبایی طبیعت

به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، اساس خلقت جهان زیبایی است. هنرمند  تنها با دیدن تصاویر زیبای طبیعت اطراف خود می‌تواند اثر هنری خلق کند. اگر او تصویری از خلقت در ذهن نداشته باشد، نخواهد توانست اثری را خلق کند. در واقع تماشای آثار زیبای خداوند است که انسان را به خلق زیبایی ترغیب می‌کند. او مسحور زیبایی‌های اطرافش می‌شود و تصمیم می‌گیرد سهمی در انتشار زیبایی داشته باشد.

کلمه «زیبا» از نظر لغوی از مصدر زیبیدن است و دارای معانی مختلفی هم‌چون شایسته، نیکو، جمیل و خوش نما است. به طور کلی چهار نوع زیبایی اساسی وجود دارد: زیبایی محسوس، نامحسوس، معقول، زیبایی و جمال مطلق خداوند. از منظر قرآن کریم زیبایی انسان، زیبایی‌های طبیعت و زیبایی معنوی و اخلاقی از پدیده‌های زیبایی محسوب می‌شوند. بینش زیبایی‌شناختی در قرآن با توجه به مبانی هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی است و با مبانی زیبایی‌شناسی تفکر غربی متفاوت است. هدفمندی، تناسب و توازن، چیدمان منظم، تنوع و تضاد، تنوع زیبای رنگ‌ها و پیراستگی از عیوب از جمله اصول زیبایی شناسی در قرآن است.

مفهوم زیبایی یکی از مفاهیمی است که در قرآن، آیات فراوانی به آن اختصاص یافته است. کلمه زیبا از نظر اصطلاحی تعاریف مختلفی دارد. بنا بر یکی از این تعاریف زیبایی یک هماهنگی و هارمونی است که سبب ایجاد اندیشه زیبا می‌شود.

به اعتقاد علامه محمدتقی جعفری(ره) انسان با دقت در یک اثر زیبای خلقت، علاوه بر این‌که حس زیبا‌جویی‌اش اشباع می‌شود به دریافت کمال نیز نائل می‌گردد. تعریف ایشان از زیبایی چنین است: «نمود یا پرده‌ای نگارین و شفاف که روی کمال کشیده شده است». بنابر این تعریف می‌توان گفت زیبایی آن است که انسان را، ضمن رفع حس زیبایی‌جوئیش به کمال نیز نائل کند.

به طور کلی چهار نوع زیبایی اساسی وجود دارد:
1. زیبایی محسوس؛ مانند گل‌ها و جنگل ها.
2. زیبایی نامحسوس طبیعی؛مانند آزادی، علم و...
3. زیبایی معقول ارزشی؛ مانند حکمت، عدالت و دیگر وارستگی‌های روحی.

بدون شک خالق ازلی و ابدی تمام این زیبایی‌ها و انواع اقسام زیبایی، خالق جهان هستی است. و چهارمین نوع زیبایی:

4. زیبایی و جمال مطلق لم یزلی و لایزالی.

زیبایی‌شناختی در قرآن کریم

قرآن در آیات نورانی خود زیبایی‌ها را بر‌می‌شمارد و انسان‌ها را به تأمل در آن  فرا می‌خواند. علاوه بر آن به کسب زیبایی‌های معنوی و زیبایی‌‌های مادی و محسوس توصیه و سفارش می‌کند.  از آیات استنتاج می شود که قرآن نه تنها زیبایی را مجاز دانسته است، بلکه تحصیل زیبایی‌ها را به عنوان نیاز روحی بشر مطلوب و محبوب می داند.

 آیات قرآن با بلاغت بی‌نظیر خود یکی از رموز شگفت‌آور در تأملات زیبایی‌شناختی است. بنابراین، قرآن خود جلوه‌گاه زیبایی است و در آن پدیده‌های زیبایی‌شناختی و نشانه‌های زیبایی وجود دارد. هم‌چنین نمونه‌های فراوانی از آیات در قرآن وجود دارد که اثبات می‌کند خداوند سرچشمه همه زیبایی‌ها است و در آفرینش جهان و نعمت‌های آن زیبایی را مد نظر داشته است.

در آیات قرآن واژگان و مفاهیمی نیز برای زیبایی به کار رفته است که در یک تقسیم‌بندی عبارتند از:
1. «جمال» به معنای زیبایی بسیار، «حسن» به معنای شادی آور و دل‌پسند، «زینت» به معنای امر زیبایی که به چیزی افزوده شود. در حقیقت این سه واژه جزء واژگان اساسی و محوری زیبایی هستند.
2. «حلیه» به معنای آراستگی، «بهجت» به معنای زیبایی، خرمی و شادی، «زخرف» به معنای زینت، خوش‌نما، زرق و برق‌دار، «تسویل» به معنای چیزی که زشت را زیبا جلوه می‌دهد.
3. واژگانی که بنابر برخی تفاسیر در حوزه زیبایی قرار می‌گیرند؛ مانند «حبک» در معنای زیبایی و «تبرج» در معنای زینت نمایی.
4. واژگانی که بیانگر برخی عناصر و ویژگی‌های زیبایی هستند. مانند «نور»، «لون»، «قدر».

قرآن کریم برخی از زیبایی‌های هستی و معنوی و اخلاقی و پرده‌‌ای از زیبایی‌های سرای آخرت را به ما نشان می دهد. این نمایش اغلب در محورهای زیر مطرح شده است:

1- زیبایی انسان: قرآن مراحل رشد انسان را تبیین کرده و بر موزون بودن و اعتدال آن تأکید می‌فرماید: « که ما انسان را در بهترین صورت و نظام آفریدیم». و پس از خلق انسان به این زیبایی خداوند به خود آفرین می‌گوید:«تَبَارکَ اللهُ أحْسَنُ الْخَالِقِین؛ آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است» سوره مؤمنون آیه (۱۴).

به‌راستی که تناسب اندام انسان و قرار گرفتن هر یک از اعضا در جای خود و نیز کارکرد دقیق و حساب‌شده آن حیرت دانشمندان را به دنبال داشته است: حیرت و شعفی که هنوز ادامه دارد. این زیبایی نه تنها در صورت ظاهری انسان وجود دارد، بلکه جنبه روحانی و باطنی او را نیز در بر می‌گیرد و می‌تواند او را به بالاترین مرتبه کمال و سعادت رهنمون سازد.

2- زیبایی‌های طبیعت: کوه‌های سترگ، رودهای جاری، طلوع و غروب خورشید از دو جهت جغرافیایی متفاوت و رعد و برق با زیبایی‌های خیره‌کننده خود جلوه‌های زیبایی‌ای هستند که قرآن آن را در قالب طبیعت بی‌جان و جاندار ترسیم کرده و دریچه‌ای دیگر از زیبایی‌شناختی به وجود آورده است.
آیات مربوط به طبیعت را آیات طبیعتی می‌نامند. مفسران بیش از 750 آیه را طبیعتی دانسته‌اندکه شامل تقسیم‌بندی‌های مختلف می‌شوند از جمله توصیف زیبایی آسمان و دیگر پدیده های طبیعی. 

تجلی هنر الهی در آفرینش جهان
رویش رستنی‌ها و زایش دوباره طبیعت، نمادی از هنر عظیم خلقت است. تابلوی زیبای بزرگی که هر لحظه در حال تغییر و دگرگونی است.
از امیرالمؤمنین علی(ع)  روایت شده است: «إِنَّ اللَّهَ جَمِیلٌ‏ یُحِبُ‏ الْجَمَال‏؛ خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد.». آن حضرت در ادامه می‌فرماید «وَ یُحِبُّ أَنْ یَرَى أَثَرَ النِّعْمَةِ عَلَى عَبْدِه؛ خداوند دوست دارد، آثار نعمت‌هایش را در بنده‌اش مشاهده کند.».

و می‌بینیم که این آثار در همه بندگان به ویژه هنرمندان متجلی شده است.
خداوند همه موجودات عالم هستی را بر اساس اصول زیباشناسانه آفریده است. در جهان‌بینی قرآنی همه چیز «احسن» آفریده شده است. «الَّذی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقَه‏؛ آن خدایی که هر چه آفرید، به نیکوترین شیوه ساخت‏» سوره سجده آیه(7). در نظریه نظام احسن این برهان مطرح است که  عالم هستی از همه جهات بهترین جهان ممکن است و یکی از وجوه احسن بودن آن زیبایی است.

این آیه و دیدگاه قرآن نشان‌دهنده این واقعیت است که همه هستی از هر جهت زیباست. البته از کل عالم هستی بیشتر عالم طبیعت است که در دسترس مستقیم بشر قرار دارد و به وسیله حواس ظاهری درک می‌شود.

انسان و  درک ذاتی زیبایی طبیعت

همه انسان‌ها نسبت به طبیعت حس زیباشناسانه دارند، از زیبایی‌های آن لذت می‌برند و تصاویر طبیعی آن در ذهنشان به شکل خاطره خوش ترسیم می‌شود. این حس ذاتی انسان است  گرچه مصادیق آن در فرهنگ‌ها و قومیت‌ها متفاوت است.
ارتباط و دریافت زیبایی‌های برخی از پدیده‌های طبیعی برای همگان بسیار ساده است و نیاز به آموزش وجود ندارد؛ همانند احساسی که انسان‌ها در مواجهه با زیبایی گل‌ها یا صورت زیبا پیدا می‌کنند. قرآن به این واقعیت ذاتی اشاره کرده و صورت‌گری و نهایت خلقت انسان را زیبا معرفی می‌کند «وَ صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُم‏؛ شما را صورتگری کرد، پس صورت‌هاى شما را نیکو نگاشت» سوره تغابن آیه(3). 
قرآن به زیبایی‌های طبیعت نیز توجه ویژه دارد و با واژه «زینت» به روشنی این حس همگانی را تأیید کرده است. جالب‌ترین نکته در آیات قرآن اشاره به زیبایی‌های آسمان شب است «إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزینَةٍ الْکَواکِب‏؛ همانا ما آسمان دنیا را به زیور ستارگان بیاراستیم» سوره صافات آیه (6). در این آیه از واژه کوکب «ستاره» استفاده شده‌است و در آیه‌ای دیگر زینت بصری آسمان با کلمه‌ی آشنا‌تر «چراغ» بیان شده‌است: «زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابیح‏؛ همانا آسمان دنیارا به چراغهایى بیاراستیم»سوره ملک آیه (5).

قرآن دعوت به مشاهده وجه زیبایی ظاهری آسمان می‌کند و می‌فرماید: «وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِی السَّماءِ بُرُوجاً وَ زَیَّنَّاها لِلنَّاظِرین‏؛ سوره حجر آیه (16) و هر آینه در آسمان برج‌هایى پدید کردیم و آن را از بهر بینندگان بیاراستیم». 

انسان‌هایی که به تماشای کویر می‌روند و کویرنوردی می‌کنند، از دیدن تاریکی کویر، سکوت محیط، نور‌افشانی ستارگان و درخشش شهاب‌ها احساسی وصف‌ناپذیر به دست می‌آورند؛ این حس در هیچ محیط دیگری برای انسان قابل تجربه نیست. این احساس زود گذر است و باید راه به جایی ببریم که به ماندگاری احساس زیبایی طبیعت برسیم.

از منظر قرآن هنر الهی در آفرینش تجلی یافته است و حس زیبایی آن فقط در ظاهر موجودات نیست. زیبایی آیه و نشانه است؛ ارجاع است به اصل و حقیقت جهان. در آیات گوناگون قرآن تصریح شده که آفرینش انسان بیهوده نیست «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً» سوره مؤمنون آیه (115) و در این دنیای پر فراز و نشیب به حال خود رها شده نیست «أَ یحَْسَبُ الْانسَانُ أَن یُترَْکَ سُدى‏» سوره قیامة آیه (36). 

پس می‌توان گفت با خلق تصویری از تصاویر خلقت فرصت تعمق بیشتری در اساس خلقت برای هنرمند به دست می‌آید و هم‌چنین برای بیننده اثر هنری.

البته گرچه بیشتر انسان‌ها برخی از مظاهر طبیعت را زیبا می‌بینند؛ اما از منظر قرآنی هر فعل الهی زیبا است و جهان هستی از جمله عالم طبیعت فعل الهی است و زیباست. اگر عالم هستی را به فیلم مستندی تشبیه کنیم که نویسنده و کارگردان آن هدف خاصی را در آن دنبال می‌کنند و تمام عناصر بکار گرفته شده در فیلم هدفمند انتخاب شده باشند؛ در این صورت عبور از ظواهر زیبای عناصر بصری و شنیدنی فیلم است که می‌تواند دریافت واقعی از مراد نویسنده و کارگردان را برای انسان به وجود بیاورد. آن‌چه مهم است دستیابی بیننده به هدف آفریننده هر اثر هنری است.

مرضیه محسنی