اشارات قرآنی نماهنگ «زندان»/ یُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّوُرِ
گروه هنر: نماهنگ «زندان» با غزلی از مولوی در دیوان شمس به کارگردانی سعید جعفریان و صدای محسن چاووشی، مظاهری از مفاهیم قرآنی را جلوه‌گر می‌سازد، اینکه انسان برای رهایی از بند مادیات دنیا و رسیدن به فلاح و رستگاری که مصداق خروج از ظلمت به نور است خود باید عزم و اراده داشته و مراقبت کند.
متن غزل مولانا در دیوان شمس به قرار زیر است:
بمیرید بمیرید در این عشق بمیرید
در این عشق چو مردید همه روح پذیرید
بمیرید بمیرید وزین مرگ مترسید
کز این خاک برآیید سماوات بگیرید
بمیرید بمیرید وزین نفس ببرید
که این نفس چو بندست و شما همچو اسیرید
یکی تیشه بگیرید پی حفره زندان
چو زندان بشکستید همه شاه و امیرید
بمیرید بمیرید به پیش شه زیبا
بر شاه چو مردید همه شاه و شهیرید
بمیرید بمیرید وزین ابر برآیید
چو زین ابر برآیید همه بدر منیرید
خموشید خموشید خموشی دم مرگست
هم از زندگی است اینک ز خاموش نفیرید
در تأویلات و تفاسیر این غزل بارها با این مورد مشابه برخورد داشته‌ایم که این اثر منظوم که معمولاً مولانا با شیدایی و طراوت خاصی آنها را در دیوان شمس به سرایش درآورده است، اشاره به این حدیث نبوی دارد که «مُوتُوا قَبلَ اَن تمُوتُوا» با این تعبیر که قبل از این که مرگ شما فرا برسد و شما را به قبر ببرند بمیرید و پس از آن زنده شوید و با فهم و اراده باشید.
آن زمان است که وقتی به زندگی و اعمال خود نظر می‌کنیم باز با رجوع به حدیث دیگر از پیامبر اسلام(ص): «حاسِبوا أنْفُسَكُم قَبلَ أنْ تُحاسَبوا» روی می‌دهد و پیش از آنکه از این دنیا رحلت کرده و دیگر امید به بازگشت و جبران نباشد سعی در محاسبه اعمال خود داشته و با مراقبت بیشتری به طی طریق تا رسیدن به فلاح و رستگاری ادامه خواهیم داد.
اما در کلیپ ساخته شده براساس این قطعه موسیقی که مورد نظر است نگاهی آگاهانه به فحوای موجود در آن را شاهد هستیم و نماهنگ به کارگردانی جعفریان هم توانسته است در شکل ظاهری و فرم، هماهنگی مناسبی با ریتم و ضرباهنگ و نحوه خاص خوانندگی چاووشی که با توجه به شیدایی و طراوت در لحن و کلام در شعر مولانا با حرارت و انرژی زایدالوصفی اجرا شده است، داشته باشد.
طراح و کارگردان این نماهنگ برداشتی که از شعر مولانا داشته است، حصار و زندانی است که بشر در زندگی برای خود به وجود آورده است و خود را در آلایش و پلیدی‌های آن که مظهر مادی آن در این اثر هنری رنگ سیاه است غوطه‌ور می‌بیند و در جنبش و حرکتی سماع‌گونه که خاص عرفان برآمده از اشعار مولاناست سعی در آزادسازی خود از قید و بندهای موجود و سیاهی و پلشتی است که او را احاطه کرده‌اند.
نکته جالب توجه در طراحی حرکات در نماهنگ «زندان» که در بسیاری از مقاطع آن را با تکمه بازگشت(play back) که نشان از آن دارد که باید با رجعت به گذشته سعی در اصلاح رویه و رفتار و سکنات و اعمالی داشته باشیم که تاکنون آن را انجام داده و یا مرتکب به آن شده‌ایم، قابل مشاهده است، اینکه طراح و کارگردان بسیار سعی کرده است میان حرکاتی که در مقاطعی تداعی‌گر سماع هستند و پرفورمنس که در هنر مدرن و آوانگارد به عنوان یک اصل در انتقال مفاهیم به کار می‌رود نوعی ارتباط منطقی برقرار کند.
انسان در حصار زندان دنیوی که برای خود ساخته است اسیر و محبوس است و برای رهایی از بند آن باید خود عزم و اراده‌ای داشته باشد و برای بازگشت به فطرت انسانی، خود سعی و کوشش کند همان‌گونه که در آیه 39 از سوره مبارکه «نجم» به آن تأکید شده است که «وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعي» و اینکه برای انسان جز آنچه تلاش کرده است نیست.
در ابتدای نماهنگ «زندان» فرد محبوس در فضایی محدود به دست خود پیله‌ای از سیاهی، پلیدی و سیئات را که همگی در نمادهای نمایشی لحاظ شده است می‌تند و از آنجا که به فرموده قرآن در آیه 11 سوره مبارکه «رعد» «اِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حَتّیَ یُغَیِّروا ما بِاَنفُسِهِم» خداوند سرنوشت هیچ فرد و قومی را تغییر نمی‌دهد مگر اینکه خود آن را اراده کرده باشند، او نیز در تلاش برای جبران برآمده که همان‌گونه که اشاره شد به شکلی نمایشی و شایسته در این کلیپ با ضرباهنگی منطقی چنین ذهنیتی تداعی می‌شود.
به هر حال نماهنگ «زندان» توانسته است از منظر پرداختن به هنر مدرن نمایشی با استفاده از فرم، ریتم، چیدمان، نورپردازی مؤثر و مناسب و بسیاری دیگر از جلوه‌های بصری برداشتی مناسب از این شعر مولوی را ارائه دهد که در نهایت با رسیدن فرد نمایشگر در این نماهنگ به روشنی و پاکی، مجدد ذهن متبادر به بخشی از آیه 257 سوره مبارکه «بقره» می‌کند که «اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُواْ یُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّوُرِ»؛ خداوند ولی کسانی است که ایمان آورده باشند و آنها را از ظلمت‌ها به سوی نور هدایت می‌کند.
نماهنگ «زندان» نه به عنوان نخستین مصداق از به‌کارگیری مظاهر هنر مدرن نمایشی در بیان مفاهیم دینی و ارزشی که از جمله آثاری است که در امتداد سایر آثار جسته و گریخته که پیشتر تجربه شده است، تولید شده اما باید گفت باید از این دست تولیدات را در فضای نمایشی و رسانه ملی بیشتر شاهد باشیم؛ چراکه پلی است میان استفاده از ابزار هنر مدرن با مفاهیم و مصادیقی دینی و قرآنی که قطعاً علاوه بر مخاطبان خاص هنر قرآنی و دینی، سایر مخاطبان که تا حدودی با این هنر بیگانه بوده اما به واسطه علاقه‌مندی به هنر مدرن شاید شوق بیشتری برای مواجهه با آن داشته باشند را نیز به این جرگه پیوند خواهد داد.
لازم به ذکر است، قطعه موسیقی «زندان» به خوانندگی محسن چاووشی به دو شکل صوتی و تصویری تولید و عرضه شده است.
برای تماشای نماهنگ «زندان» اینجا را کلیک کنید.
امیر سجاد دبیریان
ممنون از نوشته ی زیباتون.
من از ظرفدارای اصیل محسن چاوشی عزیز هستم. محسن عزیز نه تنها تنوع پذیر هستش بلکه ارادتش رو به *اهل بیت* و *قرآن کریم* خیلی خوب و واضح و مبرهن نشون داده و خیلی خیلی خیلی زیبا هم این کار رو کرده.
محسن چاوشی عزیز تو کارهای دل خون، امام رضا (ع) (کلاغ رو سیاه)، کربلا، ظهر عطش، غدیر خون، جدایی، تنهاترین و چندین کار دیگه با زیبایی تمام در مورد امام حسین (ع)، امام علی (ع)، امام رضا (ع) و سایر بزرگان دینی ترانه خونده.
اون حتی ترانه ی -صفا- و -کلید استجابت- رو خونده که شاعرش استاد مرحوم محمدحسن فرحبخشیان متخلص به ژولیده ی نیشابوری هستش و واااااااقعا شعر زیبایی هستش (دلت را خانه ی ما کن/ مصفا کردنش با من. به ما درد خود افشا کن/ مداوا کردنش با من. اگر گم کرده ای ای دل کلید استجابت را/ بیا یک لحظه با ما باش/ پیدا کردنش با من ... )
مرسی از توجهتون.