تجلی تفکر اسلامی در معماری ایرانی/ التجاء به علی(ع) در کتیبه معرق مسجد جامع اصفهان

موارد استفاده و مصارف معرق کاشی که معمولاً با لعاب لاجوردی و آبی رنگ بر روی زمینه کاشی‌های به‌کار رفته در آنها که همچون پازلی در کنار هم قرار می‌گیرد، بیشتر در زمینه کنگره، کتیبه است که براساس اصول هندسی طراحی شده و اجرا می‌شود و اغلب دربردارنده آیات و عبارات قرآنی، احادیث معصوم(ع) و... است؛ هرچند که گاه در زمینه آنها شاهد طراحی و اجرای طرح‌های اسلیمی نیز هستیم که یا به‌تنهایی مثلاً در طاق‌نمای ایوان مساجد و بقاع به کار می‌رود و یا بر سطح گنبد و منارهای مساجد اجرای آن را شاهد هستیم. البته نمونه بارز در به‌کارگیری معرق کاشی به عنوان پوششی فاخر بر روی بنای معماری ایرانی و اسلامی می توان به سطح زیر برخی از گنبدها اشاره کرد که معمولاً با طرحی به نام «شمسه» که قطعاً نمونه آن را در طراحی مرکز قالی و فرش دستباف ایرانی که با طرح‌های اسلیمی و «لچک» و «ترنج» محصور می‌شود بارها برخورد داشته‌ایم.

خط به کار رفته در هنر معرق کاشی ابنیه مذهبی که عباراتی در آن اجرا می‌شود، خط ثلث با الف‌های کشیده و طراحی تو در تو و درهم تنیده است که ضمن ایجاد شکلی منسجم، در مرحله طراحی و قالب‌گیری قطعات کاشی به هنرمند کاشیکار بسیار کمک می‌کند اما با این وجود در بسیاری از معرق‌های کاشی که آن ادعیه و آیات قرآنی نقش شده است؛ به‌ویژه در آثار متأخر شاهد به کار رفتن سایر خطوط همچون نسخ و حتی نستعلیق نیز در اجرای یک اثر معرق کاشی هستیم.

از دیرباز اجرای معرق کاشی در معماری ایرانی و اسلامی ویژگی‌های منحصر بفردی داشته است؛ معمولاً سرمایه‌گذاری در این زمینه از رهگذر نذر و نذورات و یا وقف شخص وقف‌کننده صورت می‌گرفته است؛ هنرمند معرق‌کار نیز پس از اجرای اثر بر روی بخش مورد نظر در طراحی معماری بنا، اثری از خود به‌جای نگذاشته و با نیت قربة الی الله این کار را انجام می‌داده است یا اینکه در نهایت به ذکر نامی از خود که در قیاس با کل اثر چندان چشمگیر نبوده است در حاشیه آن بسنده کرده است.

با این مقدمه قصد آن داریم که به سراغ یکی از نمونه‌های نادر معرق کاشی به کار رفته در مسجد جامع اصفهان برویم، اثری که برخلاف شیوه مرسوم خطاطی در معرق کاشی مساجد یعنی استفاده از خطوط ثلث، نسخ و یا حتی نستعلیق، به طرز زیبا و ماهرانه ای از خط کوفی بنایی برای کتابت عبارتی در آن استفاده شده است؛ این اثر بنا به شناسنامه و امضایی که پای آن مرقوم شده است مربوط به سال 1112 هجری قمری یعنی در زمان سلطنت شاه سلطان حسین صفوی بوده و البته در امضای پای آن نیز نام محمدامین اصفهانی حک شده است.

این اثر معرق کاشی در قطعی مربع شکل و در قالب یک شکل نامنظم هندسی که چهار بار در حال تکرار است و بر گرد مرکز آن در چرخش است، اجرا شده و به طور قطع در نگاه نخست مخاطب قادر به خواندن عبارت نقش بسته در هریک از این اشکال هندسی نیست اما در اصل این عبارات دو بیت از شعری است که به حقانیت ولایت علی بن ابیطالب (ع) گواهی می‌دهد که عبارت شعری آن به شرح زیر است:

چون نامه جرم ما به هم پیچیدند/ بردند و به میزان عمل سنجیدند

بیش از همه کس گناه ما بود ولی/ ما را به محبت علی بخشیدند

امیر سجاد  دبیریان