بررسی امکان رؤیت خداوند در قرآن کریم و عهدین
گروه اندیشه: مقاله «بررسی مشاهده و رؤیت خداوند در قرآن کریم و عهدین» تألیف نسیبه علمایی در فصلنامه مطالعات قرآنی، امکان یا عدم مشاهده خداوند متعال بر پایه آیات قرآن را بررسی نموده و به مقایسه دیدگاه قرآنی در این زمینه با عهدین پرداخته است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) یکی از مباحث مطرح در قرآن و عهدین، امکان رؤیت الهی و چگونگی آن است. بحث کلامی رؤیت خدا بین گروه‌های مختلف مانند اشاعره، کرامیه و مشبّهه که به رؤیت خداوند قائل‌اند و عدلیه و معتزله که با اعتقاد دسته اول به مبارزه پرداخته‌اند، مورد اختلاف است. دیدگاه اول بر این باور است که نگاه حسی و ظاهری با چشم توسط بندگان نسبت به خداوند وجود دارد و در مقابل، دیدگاه دوم رؤیت خدا را با چشم در قیامت و سرای آخرت امری محال می‌داند. جالب آن است که دو گروه معتقد و منکر به مساله رؤیت الهی در آخرت، از یک آیه، یعنی آیه درخواست موسی(ع) از خدا نتیجه گرفته‌اند و هر یک درصدد اثبات ادعای خود بر آمده‌اند.
مقاله «بررسی مشاهده و رؤیت خداوند در قرآن کریم و عهدین» تألیف نسیبه علمایی، امکان یا عدم مشاهده خداوند متعال بر پایه آیات قرآن را بررسی نموده و به مقایسه دیدگاه قرآنی در این زمینه با عهدین پرداخته است. اقسام مشاهده در عهدین نیز همانند اقسام مشاهده در قرآن کریم است ولی برای هر کدام شباهت‌ها و تفاوت‌هایی در مفهوم آنها در کتب مقدس نهفته است. همچنین رؤیت الهی با چشم در عهدین به صورت متناقض مطرح شده ولی در قرآن کریم رد شده است. مساله مشاهده و رؤیت الهی در عهدین با توجه به تجسیم و تصور انسان انگارانه خدا وجود دارد و عامه یهودیان و مسیحیان بر رؤیت حق تعالی ادعا دارند. از این رو اعتقاد برخی از مسلمانان به امکان رؤیت الهی در قیامت متأثر از دیدگاه یهودیان و مسیحیان و مراجعه به منابع آنهاست.
کتب آسمانی عهدین به گونه‌ای از ویژگی‌های خداوند سخن گفتند که برخی از آن حکایت از شباهت‌هایی بین خدا و انسان دارد. به اعتقاد برخی از اندیشوران یهودی این الفاظ و عبارت‌ها کاربرد استعاری و مجازی دارند. گاه می‌توان وجوه اشتراکی بین برخی از نظرات مسلمانان با اعتقادات یهودیان و مسیحیان یافت که این خود می‌تواند زمینه اشتراک بین برخی از اعتقادات برخی از فرقه اسلامی و ادیان یهودیت و مسیحیت را فراهم سازد.
این مقاله به روش تطبیقی در صدد بررسی دیدگاه‌های قرآن، تورات و انجیل در مورد مساله مشاهده و رؤیت الهی و پاسخ به این سؤالات است: مفهوم رؤیت در قرآن و عهدین چیست؟ آیا در فرجام زندگی امکان رؤیت خدا وجود دارد؟ رؤیت خدا در کتب عهدین به چه گونه‌ای مطرح شده و آیا اندیشوران یهودی نیز بر امکان رؤیت خدا باور دارند؟ چه نقاط اشتراک و افتراقی در موضوع رؤیت در قرآن و عهدین قابل مشاهده است؟
در میان مسلمانان بسیارى از اندیشوران اهل سنت بر این باورند که خداوند اگر در این جهان دیده نشود در عالم قیامت دیده خواهد شد. در جایی رشیدرضا به نقل از احمدبن حنبل بیان کرده که وی به رؤیت خداوند در روز قیامت معتقد است و کسانی که مخالف این عقیده باشند را از حدود اسلام خارج دانسته است. استدلال عقلی ابن تیمیه بر مرئی بودن خدا عبارت از این است که شرایط مرئی بودن اشیاء، امور وجودی است نه عدمی، و در برابر آن، شرایط نامرئی بودن اشیاء، امور عدمی است، مثلاً هر اندازه اشیاء ضعیف‌تر و خردتر باشند - که ضعف و خردی امور عدمی هستند - امکان دیده شدنشان کم‌تر است و هر اندازه شی‌ء قوی‌تر و بزرگ‌تر و به قول او کامل‌تر باشد، امکان دیده شدن آن بیشتر است. حال چون خداوند بزرگ‌تر و کامل‌تر از هر چیز است، پس امکان دیده شدن او بیشتر است.
از ادله اشاعره و کرامیه از اهل سنت بر مساله رؤیت الهی آیه درخواست حضرت موسی است: «وَلَمَّا جَاءَ مُوسَى لِمِيقَاتِنَا وَكَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ قَالَ لَنْ تَرَانِي وَلَكِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِي فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَخَرَّ مُوسَى صَعِقًا فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ (الاعراف: 143): و چون موسى به ميعاد ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت عرض كرد پروردگارا خود را به من بنماى تا بر تو بنگرم. فرمود هرگز مرا نخواهى ديد ليكن به كوه بنگر پس اگر بر جاى خود قرار گرفت به زودى مرا خواهى ديد پس چون پروردگارش به كوه جلوه نمود آن را ريز ريز ساخت و موسى بيهوش بر زمين افتاد و چون به خود آمد گفت تو منزهى به درگاهت توبه كردم و من نخستين مؤمنانم ». گرچه تلقی مشترکی از چگونگی رؤیت خداوند ندارند ولی وجود چنین آیه‌ای سبب پافشاری آنها در مساله رؤیت الهی شده. در مقابل، شیعه و معتزله بر رد نظریه تجسیم پرداخته‌اند.
پاسخ منفي خداوند به درخواست حضرت موسي با عبارت «لن تراني» نيز ادعای رویت الهی را بطور کلی نفی مي‌كند. استفاده از كلمه «لن» كه مفيد نفي ابدي است، مي‌تواند رؤيت در قيامت را نيز مشمول حكم نفي قرار دهد. بر این اساس رؤيت خداوند به طورکلی غيرممكن است. در انتهاي آيه نيز سخن توبه موسي و تسبيح تنزيه خداوند به ميان آمده و حضرت موسي خود را اولين مؤمن به عدم امكان رؤيت ظاهري خداوند معرفي مي‌كند.
از نظر شیعه، بر اساس روایات، امکان رویت الهی فقط به صورت قلبی و شهودی است. رؤیت قلبی و شهود باطنی در آخرت، موضوعی است که علمای شیعه بر آن اتفاق نظر دارند. چنانکه نفی رؤیت با چشم سر مورد اتفاق آنان است. نظر شیعه و امامیه مشاهده خداوند با چشم توسط بندگان در این دنیا و در آخرت محال است و مفهوم نظر بندگان به خداوند، به معنی توقع و امید داشتن به محبت، عنایت، عفو و بخشش خداوند است. مشاهده و رؤيت خداوند از راه شهود و قلب و به وسیله سیر در آفاق و انفس که آیات الهی است حاصل می‌شود.
به نظر می‌رسد، این عقیده «امکان رؤیت خدا در قیامت» در برخی از متکلمان مسلمان متاثر از قوم یهود و نصاری و ورود برخی از اسرائیلیات در کتب تفسیر و حدیث است. چنانچه پس از ظهور اسلام، عرب برای شناخت مسائل مربوط به اسلام مراجعه به اهل کتاب را ترجیح می‌دادند.
یادآور می‌شود، مقاله «بررسی مشاهده و رؤیت خداوند در قرآن کریم و عهدین» تألیف نسیبه علمایی در فصلنامه مطالعات قرآنی سال هفتم زمستان 1395 در شماره 28 چاپ شده است.
