مضامین قرآنی در خشکسالی/ وقتی پیامبران در زمان قحطی تدبیر می‌کنند
گروه معارف ـ اکنون خشکسالی خراسان‌جنوبی ۲۰ ساله شده است و مردمان این استان هنوز چشم به آسمان دارند، اما در این زمان نباید تدابیر قرآن و پیامبران را از یاد برد.
استان خراسان‌جنوبی از سال 1377 تاکنون با خشکسالی مواجه بوده است، خشکسالی را می‌توان معلول یک دوره شرایط خشک غیرعادی دانست که به اندازه کافی دوام داشته باشد تا عدم تعادل در وضعیت هیدرولوژی یک ناحیه ایجاد شود.
در دهه‌های اخیر بین حوادث طبیعی که جمعیت‌های انسانی را تحت تأثیر قرار داده‌اند تعداد فراوانی پدیده خشکسالی از نظر درجه شدت، طول مدت، مجموع فضای تحت پوشش، تلفات جانی، خسارات اقتصادی و اثرات اجتماعی دراز مدت در جامعه، بیشتر از سایر بلایای طبیعی بوده است.
بارها تهدید خالی از سکنه شدن روستاها و آمار آبرسانی به این مکان‌های زده شده است. در گوشه گوشه خراسان‌جنوبی هنوز هم روستاهایی وجود دارد که ساکنان آن از کمترین امکانات زندگی بی‌بهره‌اند و یک‌صدا فقر، خشکسالی، بی‌آبی و محرومیت را فریاد می‌زنند.
از دام‌هایی که بر اثر خشکسالی و کمبود آب تلف شده‌اند تا خانه‌هایی که اسمشان خانه نیست جز تکه‌هایی از چوب و سنگ و شاید تنها درآمدشان هم شامل یارانه پرداختی دولت است و مستمری ناچیزی که کمیته امداد پرداخت می‌کند.
خانه‌های بی‌نظم در کنار هم و مردمی که مجبور به زندگی در این روستا هستند. خانه‌های گلی که با چوب و تکه‌های سنگ و آهن قراضه سرپناهی شده برای کودکانی که آینده‌ای مبهم اما آرزوهایی شیرین دارند.
در حال حاضر به 480 روستای خراسان‌جنوبی آبرسانی با تانکر انجام می‌شود. اکنون خشکسالی این دیار 20 ساله شده است و مردمانی که هنوز چشم به آسمان دارند، با صفای دل در آن زندگی می‌کنند.
تحلیل قرآن در مورد خشکسالی
در آیه ۹۶ سوره اعراف آمده است:«وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ؛ و اگر مردم شهرها ايمان آورده و به تقوا گراييده بودند قطعاً بركاتى از آسمان و زمين برايشان مى‌گشوديم ولى تكذيب كردند پس به كيفر دستاوردشان گريبان آنان را گرفتيم».
همچنین در آیه ۱۵۵ سوره بقره «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ؛ و قطعا شما را به چيزى از قبيل ترس و گرسنگى و كاهشى در اموال و جانها و محصولات مى‌آزماييم و مژده ده شكيبايان را».
از جمله برنامه‌ریزی برای مصون ماندن از عوارض قحطی و خشکسالی می‌توان به مسئله برنامه‌ریزی در تولید و توزیع مواد غذایی اشاره کرد، همانطور که در آیه 46 سوره یوسف آمده است: «يُوسُفُ أَيُّهَا الصِّدِّيقُ أَفْتِنَا فِي سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعِ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ يَابِسَاتٍ لَعَلِّي أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ؛ اى يوسف اى مرد راستگوى در باره اين خواب كه هفت گاو فربه هفت گاو لاغر آنها را مى خورند و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشگيده ديگر به ما نظر ده تا به سوى مردم برگردم شايد آنان تعبيرش را بدانند».
همچنین خداوند در آیه 47 سوره یوسف در مورد راهکارهای زمان خشکسالی می‌فرماید: «قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِينَ دَأَبًا فَمَا حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِي سُنْبُلِهِ إِلَّا قَلِيلًا مِمَّا تَأْكُلُونَ؛ گفت هفت سال پى در پى مى كاريد و آنچه را درويديد جز اندكى را كه مى خوريد در خوشهاش واگذارید».
قرآن کریم در مورد مدیریت آب، سدسازی و ذخیره‌سازی تولیدات و صرفه‌جویی در مصرف و نظارت و دخالت مستقیم دولت در تولید و توزیع مواد غذایی در زمان قحطی نیز سفارش می‌کند.
تجمل گرایی و اسراف
از سویی دیگر در زمان خشکسالی باید مراقب میزان مصرف نیز بود، یکی از گناهان کبیره که نقش بسیاری در فروپاشی نظام اخلاقی فرد و جامعه دارد، اسراف و زیاده‌روی است، هنگامی که اولویت‌های اقتصادی یک جامعه فراموش شده و ریخت و پاش‌های بیهوده و کم‌اثر رایج شود، شاهد سلب نعمت و برکت از اجتماع نیز خواهیم بود.
خداوند در آیه 31 اعراف می‌فرماید: «يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ؛ اى فرزندان آدم جامه خود را در هر نمازى برگيريد و بخوريد و بياشاميد اما زياده روى مكنيد كه او اسرافكاران را دوست نمى‌دارد».
آیه 141 سوره انعام به مسئله اعتدال در مصرف اشاره دارد که همان معنای صرفه جویی و بهینه سازی مصرف در اقتصاد امروز جهان است. خداوند در این آیه اعتدال در مصرف و دوری از اسراف و تبذیر را اصلی مهم در هزینه کرد اموال اقتصادی برشمرده و می‌فرماید: «وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشَاتٍ وَغَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُكُلُهُ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ؛ و اوست كسى كه باغهايى با داربست و بدون داربست و خرمابن و كشتزار با ميوه‌هاى گوناگون آن و زيتون و انار شبيه به يكديگر و غير شبيه پديد آورد از ميوه آن چون ثمر داد بخوريد و حق بینوایان از آن را روز بهره بردارى از آن بدهيد ولى زياده روى مكنيد كه او اسرافكاران را دوست ندارد».
در آیه 48 سوره یوسف، خداوند به ضرورت صرفه جویی در زمان بحران‌های اقتصادی اشاره می‌کند و در بر لزوم برنامه ریزی از سوی دولت مردان برای مقابله و یا حل بحران‌های اقتصادی تأکید می‌ورزد و می‌فرماید: «آنگاه پس از آن هفت سال سخت مىآيد كه آنچه را براى آن سالها از پيش نهادهايد جز اندكى را كه ذخيره مى كنيد همه را خواهند خورد».
علل نباریدن باران از نگاه روایات
می‌توان به علل نباریدن باران و ایجاد خشکسالی از دیدگاه پیامبران و امامان فکر و سعی در حل نواقص موجود کرد، آن گونه که امام رضا(ع) می‌فرمایند: «هرگاه حاکمان دروغ بگویند باران نمی‌بارد».
پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: «هرگاه کم‌فروشی شود، خداوند ایشان یعنی مردم را به خشکسالی و کمبود گرفتار می کند».
از رسول خدا(ص) نقل شده است که فرمود: «مادامی که امت من امر به معروف و نهی از منکر کرده و در تقوا یاور هم باشند در خیر و برکت قرار دارند اما اگر چنین نکردند برکات از آنها جدا شده و در آسمان و زمین هیچکس به یاری آنان نمی‌آید».
براساس کتاب تحف‌العقول، امام باقر(ع) می‌فرماید: «از گناهانی که مانع نزول باران است، کم فروشی است که امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید رسول خدا(ص) فرموده است هر زمانی که فروشندگان در یک منطقه کم فروشی کنند، خداوند اهل آنجا را با خشکسالی و کمبود نعمت عذاب می‌کند».
همچنین در این روایت آمده است که ندادن زکات نیز مانع نزول باران الهی است. رسول خدا(ص) فرموده است زمانی که مردم از دادن زکات ممانعت ورزند، زمین نیز برکات کشاورزی و میوه‌ها و معادن خود را از مردم می‌گیرد.
در بحارالانوار نیز آمده است: «اى محمد، از امت تو هر کس گرفتار قحطى باشد، من فقط گنهکاران را به قحطى مبتلا می کنم. پس همه آنهایى که گرفتار قحطى شده‌اند، یک جا به من پناهنده شوند».
با توجه به این روایات، مسئله ترک امر به معروف و نهی از منکر نیز از جمله عوامل قحطی و خشکسالی محسوب می‌شود که متأسفانه در زمان ما نه تنها امر به معروف و نهی از منکر نمی‌شود که برعکس، ارزش‌ها به ضد‌ارزش و ضد‌ارزش‌ها به ارزش تبدیل شده و کسی مقید به امر به معروف و نهی از منکر نیست. غضب خداوند نتیجه ترک این امر مقدس است.
مدیریت حضرت یوسف(ع) در زمان خشکسالی
تحلیل قرآن از مسئله خشکسالی نشان می‌دهد که نباید تنها به دعا و نیایش و تغییر بینش و نگرش بسنده کرد بلکه افزون بر فعالیت‌های فرهنگی و معنوی بر همگان به‌ویژه بر دولتمردان به‌عنوان مسئولیت اجتماعی لازم و ضروری است تا برای مدیریت آب و غذا دارای برنامه باشند.
حضرت یوسف(ع) یکی از انبیاء بزرگ الهی است که می‌تواند از جهات مختلف برای حاکمان دینی الگوی علمی و عملی مناسبی باشد. آن حضرت از نظر مدیریتی، در دو نظام فرهنگی ـ تربیتی و نیز اقتصادی مدیریت جامعی را که بر پایه پیش‌بینی و تصمیم‌گیری صحیح، برنامه‌ریزی دقیق، هدایت و رهبری آگاهانه و نظارت مستقیم بر امور دینی و حکومتی است، ارائه داده‌اند.
آن حضرت در زمان بحران جامعه مصر، طرح جهاد اقتصادی ریخت و با برنامه‌ریزی اقتصادی دقیق، به سازماندهی امور به منظور تأمین منابع اقتصادی در شرایط سخت و خشکسالی اقدام کرد و امنیت غذایی، رشد و شکوفایی را برای مردم مصر به ارمغان آورد.
بر این اساس علم، تدبیر و سیاست حضرت یوسف(ع) در نجات مردم مصر از قحطی و خشکسالی و مشکلات اقتصادی ناشی از آن، از جمله ویژگی‌های مدیر موفق بوده، که با توجه به تبیین قرآن کریم، در گزینش حاکم جامعه و مدیر اصلح باید مورد توجه قرار گیرد.
قرآن در مورد تمام برنامه‌های انسان و در واقع برای تمام زندگی او راهکار دارد و پیامبران، رسولان ابلاغ این راهکارها هستند، بنابراین با گوش فرادادن به مضامین قرآن و روایات می‌توان بسیاری از بلاها را از خود دور و یا کاهش داد.
یادداشت از زهرا حمیدی؛ خبرنگار ایکنای خراسان جنوبی
انتهای پیام
