عرفـان و نوآوری‌های ادبی در اشعار سنایی
گروه معارف ــ سنایی غزنوی از زمان ورود به عرفان و بهره‌گیری از قرآن کریم در اشعارش، به ادبیات عرفانی غنا بخشید و سرمشق بسیاری از شاعران عارف‌مسلک قرار گرفت.
ابوالمجد مجدود‌بن‌آدم سنایی‌غزنوی در سال ۴۵۹ در غزنین پا به عرصه هستی نهاد و در سال۵۲۹ در همان جا درگذشت. او در آغاز جوانی، شاعری درباری و مداح مسعودبن‌‌ابراهیم غزنوی و بهرام شاه بن مسعود بود. ولی پس از سفر به خراسان و اقامت چند ساله در این شهر و نشست و برخاست با مشایخ تصوف در منش، دیدگاه و سمت‌گیری اجتماعی وی دگرگونی ژرفی پدید آمد. از دربار برید و به دادخواهی مردم برخاست و پس از آشنایی با قرآن کریم، به صف شریعت‌مداران و زاهدان شوریده پیوست و به عرفان عاشقانه روی آورد. در سالروز تولد این شاعر عارف مصاحبه‌ای با حمید رضایی، دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهرکرد، انجام شده که متن مصاحبه را در ادامه می‌خوانید.
حمید رضایی، دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور شهرکرد در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال و بختیاری، اظهار کرد: به گواه تاریخ، سنایی غزنوی پیش از تحول روحی و روحانی و ورود به عالم عرفان، آثار متعددی را در مدح امور دنیایی نوشته بود که هیچ اثری از آن‌ها نمانده است.
وی با بیان اینکه عرفان اسلامی اصطلاحات، تعابیر و مفاهیم مختص به خود را داراست، تصریح کرد: تمام این اصطلاحات به صورت مستقیم و غیرمستقیم متأثر و منشعب از قرآن و ترجمان این کتاب الهی هستند و در ادبیات عرفانی نیز در قالب توصیف، تأویل، معنای باطن، و ... نمود می‌یابند.
قرآن؛ مأخذ اصلی ادبیات عرفانی
وی مأخذ اصلی متون عرفان اسلامی را قرآن، کلام پیامبر اسلام(ص) و نهج‌البلاغه خواند و افزود: کلام پیامبر و کتاب شریف نهج‌البلاغه نیز منشعب و ملهم از قرآن هستند بنابراین باید گفت که منشأ عرفان، جز قرآن نمی‌تواند باشد همچنان‌که مثنوی معنوی مولوی را «قرآن فارسی» خوانده‌اند.
رضایی با برشمردن نمونه‌هایی از توصیف کلی قرآن در اشعار سنایی، گفت: نمونه‌های فراوانی از آمدن نام قرآن و توصیف آن در اشعار وی می‌توان یافت که بیت «عروس حضرت قرآن نقاب آن گه براندازد، که دارالملک ایمان را مجرد بیند از غوغا» را می‌توان یک مورد از شمار پرتعداد این دست ابیات عنوان کرد.
این مدرس دانشگاه پرداختن به بواطن قرآن را یکی از مشخصه‌های متون و اشعار عرفانی خواند و تأکید کرد: سنایی نیز بخشی از حدیقة‌الحقیقه را به این موضع اختصاص داده چرا که بنا بر احادیث و آموزه‌های دینی، قرآن هفت و یا هفتاد بطن دارد و معنای اصلی قرآن کریم در لایه‌های درونی آن نهفته است.
وی اثرپذیری آثار سنایی از قرآن را با شیوه‌های متعدد یادآور شد و افزود: شیوه‌های تجلی قرآن در آثار سنایی متنوع و فراوان است که مهم‌ترین و پربسامدترین آن «اثرپذیری واژگانی» است بدان معنا که شاعر عین واژه ذکر شده در قرآن را در شعر خود وام گرفته است.
رضایی با خوانش چند بیت از مصادیق بهره‌گیری واژگانی از قرآن توسط سنایی، بیان کرد: حدیقة‌الحقیقه سنایی بهترین منبع ادبیات فارسی در به‌کارگیری واژگان قرآنی در زبان شعر است که برای نمونه، تعبیرات «سرّا و ضرّا»، «ماذا و ماتقی»، «روح‌القدس»، «تنزیل»، «فترضی» و ... را می‌توان برشمرد.
دانشیار زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه پیام نور شهرکرد شیوه دوم بهره‌گیری سنایی از قرآن را «نقل مضمونی» عنوان و بیان کرد: شاعر در این روش مضمونی را از یک آیه برداشت کرده آن را در بیت خود می‌آورد که مثلاً مضمون آیه «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَني آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلي کَثيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلاً» را می‌توان در بیت «منّت کردگار هادی بین، کادمی را ز جمله کرد گزین» یافت.
نام تمام انبیای الهی در اشعار سنایی آمده است
وی سومین شیوه را پرداختن به «داستان‌های قرآنی» برشمرد و افزود: این شیوه نیز بسیار پربسامد است و موارد فراوانی از آن‌را در اشعار سنایی می‌توان یافت که بیت «یافته جای خواجه عقبی، قبه قرب لیلة القربی» برگرفته از داستان معراج پیامبراسلام(ص) در سوره مبارکه نجم است.
رضایی در ادامه تأکید کرد: نام تمام پیامبران در آثار سنایی به ویژه حدیقة‌الحقیه ذکر شده و مصادیق فراوان آن را می‌توان در پرداختن به داستان انبیای الهی یافت که داستان حضرت آدم(ع)، داستان هابیل و قابیل، داستان موسی کلیم‌الله، داستان حضرت ابراهیم و ... از آن جمله‌اند.
رضایی با اشاره به چهارمین شیوه مهم بهره‌گیری از قرآن در اشعار سنایی غزنوی، گفت: نقل عین آیه شیوه دیگری است که نمونه‌هایی از آن را می‌توان در اشعار وی یافت و مهم‌ترین آن شاید بیت «مست عشقیم عیب ما مکنید، فابوالله یا اولی الالباب» باشد.
وی بهره‌گیری از واژگان قرآنی که معنای عرفانی یافته‌اند را نیز در آثار سنایی مشهود دانست و اظهار کرد: واژگانی مانند «عشق»، «طلب»، «محبت»، «لطیف»، «قدیم»، «حیران» و ... نمونه‌هایی از واژگان پرکاربرد در شعر سنایی هستند که ترجمان عرفانی واژگان قرآن‌اند و در شعر عارفان شاعر از جمله سنایی غزنوی کاربرد داشته‌اند.
انتهای پیام
