هنر و اخلاق رابطه‌ای مستحکم در سنت دارند/ ضایعه بزرگ بی‌توجهی به خط ایرانی
گروه ادب ــ اسماعیل بنی‌اردلان در نشست «هنر ایرانی، کتابت قرآن تهدیدها و فرصت‌ها» به تشریح پیوند مستحکم میان اخلاق و هنر در سنت اسلامی پرداخت و حجت‌الاسلام والمسلمین خسروی بر ضایعه بزرگ بی‌توجهی به خط ایرانی تأکید کرد.
به گزارش خبرنگار ایکنا؛ نشست «هنر ایرانی، کتابت قرآن تهدیدها و فرصت‌ها» از سلسله نشست‌های «واکاوی زیبایی‌شناسی مصحف‌نگاری ایرانی ـ اسلامی، از قرآن‌های خطی تا قرآن‌های چاپ معاصر» عصر امروز ۲ آذرماه با حضور اسماعیل بنی‌اردلان، استاد دانشگاه و پژوهشگر هنر اسلامی و رئیس دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنر، حمیدرضا قلیچ‌خانی، استاد خوشنویس در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی خسروی، مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی، آموزش و توسعه مشارکت‌ها در معاونت قرآن و عترت وزارت ارشاد برگزار شد.
اسماعیل بنی‌اردلان در این نشست گفت: مبنای مباحث نظری که در باب زیبایی و هنر مطرح است، به قرن ۱۸ بر می‌گردد که به صورت مفصل در باب زیبایی بحث کرده‌اند و این مسئله در سنت ما به این صورت مطرح نشده و به همین دلیل تصور می‌شود که زیبایی‌شناسی در سنت وجود ندارد، اما باور من بر مبنای استدلال‌هایی که در سنت وجود دارد، این طور نیست که زمان آن گذشته یا سنت ما پاسخگوی آن نیست، زیرا این سخن ناشی از ناآگاهی ما از فرهنگ است.
وی افزود: وقتی صحبت از زیبایی و هنر در سنت خودمان می‌کنیم، بحث زیبایی منفک از خردمندی، اخلاق و به ویژه هستی‌شناسی نیست. اگر بخواهیم ساده‌تر بگوییم، میان خرد، اخلاق، هستی، زیبایی‌شناسی و هنر پیوند مستحکمی وجود دارد، در حالی که در دوره جدید هنر، از اخلاق جدا شده است و این مباحث در مرتبه صرفاً شناخت تنزل پیدا کرده و محدود شده است.
بنی اردلان ادامه داد: هنر دو وظیفه در سنت داشته که نشان از اهمیت هنر در سنت دارد؛ یکی اینکه هنر کشف حقیقت در سنت است و این، مرتبه اعلای هنر است و در مرتبه دیگر، هنر همواره وظیفه تعلیم و تربیت داشته است، به عنوان مثال، یک باغ ایرانی، مکان تفریحی و سرگرمی محض نیست و جنبه تعلیم و آگاهی نیز دارد و ناخودآگاه ما را به یاد فردوس حقیقی می‌اندازد؛ پس جنبه تعلیمی آن آشکار است.
رسیدن به کمال از طریق هنر
وی تصریح کرد: اگر بخواهیم حقایق، معنویت و مفاهیمی را در سطح جامعه انتقال دهیم، هنر واسطه مناسبی است؛ یعنی حقایقی که بیان آن سخت است، می‌تواند از طریق هنر و مردم جامعه انتقال یابد، زیرا اگر قرار بود مردم را از طریق فلسفه آگاه کنیم، امکان‌پذیر نبود و تفکری نیست که همه حقایق را که عقل از آن عاجز است، بتوان در سطحی مطرح کرد که همه با آن درگیر شوند و این از هنر برمی‌آید.
رئیس دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنر در ادامه یادآور شد: منظور از هنر، بیان مطالبی است که حقایقی را در لباس مادی و محسوس و عینی نشان می‌دهد و این را با تهذیب نفس می‌توان عملی کرد.
وی گفت: در درجه اول، هنرمندی انسانیت است و از طریق خطاطی و خوشنویسی و هنر می‌توان به خدا و کمال راه یافت. در سنت ما کسی که مطیع محض خداوند باشد، هنرمند است و پیامبران هنرمندان واقعی هستند، زیرا ارتباط وجودی با حکمت و خرد برقرار می‌کنند.
بنی اردلان در ادامه با اشاره به نسخه‌های خطی قرآن گفت: زیباترین تجلیات در قرآن آشکار می‌شود. اگر از نسخه‌های خطی آمار بگیریم، بیشترین تعداد مربوط به نسخه‌های قرآنی است و علت اینکه از نسخه‌های قرآن بیشتر باقی مانده، به این دلیل است که قرآن در مساجد در دسترس مردم بوده، نه اینکه تزیینی باشد.
ضایعه بزرگ بی‌توجهی به خط ایرانی
در ادامه این نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی خسروی، مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی، آموزش و توسعه مشارکت‌ها در معاونت قرآن و عترت وزارت ارشاد بیان کرد: معاونت قرآن و عترت وزارت ارشاد تصمیم گرفته نشست‌هایی را به کمک پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار کند که اولین نشست امروز برگزار شد و امیدواریم این موضوع ادامه پیدا کند، به ویژه هنر خوشنویسی، زیرا هنر دریچه‌ای است که از عالم پررمز و راز به روح انسان باز می‌شود و حقایق عالم با فلسفه و کلام قابل بیان نیست و این رمز و راز ناچار باید در قالب هنر انتقال یابد.
وی افزود: اگر خداوند عالم راه دیگری برای این کار داشت، قرآن را آمیخته با هنر نازل نمی‌کرد. اینکه قرآن کریم سراسر هنر است، معنایش این است که تنها هنر است که می‌تواند انسان را با حقیقت عالم آشنا کند و راه دیگری وجود ندارد. حالا این هنر گاهی در قالب شعر، گاهی پرده‌های نقاشی و خوشنویسی و گاهی از طریق صوت و آواز یا معماری متبلور می‌شود که هر یک به گونه‌ای وحدت عالم هستی را نشان می‌دهد.
خسروی ادامه داد: در میان هنرها، تنها هنری که آلوده نشده، هنر خوشنویسی است. همه هنرها دریچه‌ای به عالم معناست، اما شیطان با همان هنرهای مختلف، انسان‌ها را منحرف کرده است و خوشنویسی پاک و مقدس مانده است، زیرا فصل مقوم این هنر، قلم و کتابت است. در این هنر، آنچه مهم است، تناسب بین حروف است، وگرنه هر کسی می‌تواند هر یک از حروف را به زیبایی بنویسد، اما این ترکیب آنهاست که زیبایی خود را با تناسب نشان می‌دهند.
وی تصریح کرد: هنر خوب و بد نداریم. هنر جمال مطلق است، همانطور که هستی چنین است و اساتید با تهذیب نفس و مشق و تکرار توانسته‌اند این هنر را زنده نگه دارند و کلام خداوند را زینت دهند.
وی با انتقاد از رواج خط عثمان‌طه گفت: سال‌هاست که خط عثمان طه که خط بسیار زیبایی هم دارد، در کشور ما باعث شده به خطوط و کتابت‌های دیگر بی‌توجه باشیم و این ضایعه بزرگی بوده است. اینکه هنرمند را مجبور کنند اینگونه بنویسد، هنر را می‌کشد. هنر مولود آزادی است و هنرمند باید دست و فکرش آزاد باشد. یک جا در چارچوب می‌نویسد و در جای دیگر، چارچوب را می‌شکند که اگر طبق اصول باشد، هنر است. اینکه ما همه را محدود کنیم به شکل خاصی بنویسند، باعث می‌شود قلم‌ها بخشکد. ابن مقله از طراحان اصلی هنر خوشنویسی است. اگر همه را فقط محدود به خط ابن مقله می‌کردند، مستعصمی‌ها و عمادالکتاب‌ها به وجود نمی‌آمد. اما بیست و پنج سال است که باعث شده‌ایم خوشنویسان ایرانی نتوانند ابداع و خلق کنند و فقط تقلید می‌کنند. امیدواریم این سد شکسته شود و هر کس بتواند با اعمال سلیقه و هنرش بر مبنای خوشنویسی بنویسد و اجازه نشر این قرآن‌ها داده شود.
تاریخ خط و ام‌الخطوط
حمیدرضا قلیچ‌خانی، پژوهشگر عرصه خوشنویسی نیز در ادامه این نشست به خط کوفی اشاره کرد و گفت: خط کوفی منسوب به کوفه است و در بیشتر رساله‌ها، بهترین خط برای خوشنویسی را این خط دانسته‌اند. با تعاریفی که از خط کوفی می‌شود، ما انتظار داریم این خط را ام‌الخطوط بدانیم، اما این گونه نیست و به خط ثلث این ویژگی داده شده است.
وی افزود: قرآن‌هایی که به خط کوفی و بدون نقطه و اعراب هستند، متعلق به سده اول و دوم هستند و در آن زمان قرآن‌ها از عرض صحافی نوشته می‌شود و روی پوست نوشته می‌شدند. بعد‌ها که کاغذ جای پوست را می‌گیرد، کاغذ را رنگ می‌کنند، چون معتقد بودند که کاغذ سفید، چشم را ضعیف می‌کند و این جای تعجب است که چطور در طول تحصیل، همه کتاب‌ها و دفترها سفید هستند و از آن سنت دیرین غفلت می‌کنیم.
قلیچ‌خانی ادامه داد: در سده‌های سوم و چهارم، نظام‌های نقطه‌گذاری گوناگونی ایجاد می‌شود تا اینکه به تدریج از سده پنجم، خط کوفی از نظر نقطه و اعراب به صورت امروزی در می‌آید. نمونه‌هایی از این قرآن‌ها در موزه ملی وجود دارد که در انجامه آن آمده «کتبه علی بن ابیطالب». این نمونه‌ها به دلایل فنی نمی‌تواند منسوب به حضرت علی(ع) باشند و به نظر می‌رسد به دلیل تبرک این، عناوین در ترقیمه و انجامه این قرآن‌ها نوشته می‌شد تا در شهر‌های گوناگون دیده شود که در تمام کشورهای اسلامی و غیراسلامی نمونه‌های این قرآن‌ها وجود دارد.
وی تصریح کرد: در خط کوفی برخی اعراب‌ها به رنگ‌های دیگری گذاشته شده که دلیل آن نیز این بوده که برخی خط را الهی دانسته و جایزه نمی‌دانستند به همان رنگ خط اعراب‌گذاری شود، اما این عقیده به تدریج کمرنگ شد.
این پژوهشگر بیان کرد: این خط در سده ششم در رقابت با خط نسخ، میدان را خالی می‌کند. از شاهکار‌های این دوره، خاندان ورّاق قزوینی وجود دارد که تمام کار‌های مصحف را خودشان انجام می‌دهند؛ اوج هنر را نزد آنان در ۹۵۰ سال پیش می‌بینیم و وراق‌ها نوعی از ناشران امروزی بودند که از تولید کاغذ گرفته تا فروش کتاب را خود انجام می‌دادند.
پژوهش‌های امروزی نشان می‌دهد که خطوط شش‌گانه نمی‌تواند به یک نفر منسوب شود و این‌ها تلاش و حرکت اجتماعی و جریان را هدفمند کردند و به نتیجه رسیدند که چون افرادی از سایرین مشهورتر بودند، آثار را به نام افرادی چون ابن مقله، خواجه سلمانی و میرعلی تبریزی و ... ثبت کنند. همچنین فاصله بین ابن مقله و یاقوت مستعصمی از نظر تاریخی، یک دوره تاریک از جهت پژوهش است، زیرا ما آثار زیادی داریم، اما، چون پژوهشی درباره آن‌ها نشده، تقریباً آثار این ۲۰۰ ساله ناشناخته باقی مانده است.
چاپ قرآن با خط ایرانی
در ادامه این نشست، احمد حاجی‌شریف، کارشناس سازمان دارالقرآن درباره اجازه ندادن به کتابت و چاپ قرآن‌هایی با خط ایرانی گفت: مدت‌هاست که اجازه چاپ به این قرآن‌ها داده نمی‌شود. نسخ عربی با نسخ ایرانی متفاوت است و خواندن نسخ عربی برای ایرانی‌ها مشکل است و نسخ ایرانی طوری نوشته می‌شود که خواندن آن آسان‌تر است، اما مرکز طبع و نشر جلوی این کار را گرفته است. ما بیش از هزار ناشر قرآنی داریم که هیچ یک اجازه این کار را ندارند و به همین دلیل همه به خط عثمان طه روی آورده‌اند. از طرفی جمیع مراجع عظام نیز مخالف این کار هستند.
وی افزود: چرا باید صالحات را «صلحت» بنویسیم و به دانش‌آموز بگوییم «صالحات» بخوان؟ من به عنوان کارشناس معتقدم این یک انحراف در کشورمان است.
در ادامه حجت‌الاسلام خسروی نیز در سخنان کوتاهی گفت: من چند سال در اوقاف و چند سال هم در بعثه مقام معظم رهبری بودم که با یکی از اهالی مدینه بحث می‌کردیم و وی می‌گفت که قرآن ایرانی‌ها تحریف شده است و من گفتم که چنین نیست و او می‌پرسید که اگر شما قرآن دارید، چرا فقط عثمان طه را چاپ می‌کنید؟ پس از برگشت تصمیم گرفتیم چاپ یک قرآن ایرانی را در سطح گسترده پیگیری کنیم که قرآن محمد علی بن اسماعیل تبریزی را از کاخ گلستان به دلیل تهذیب کم و خوش‌دست و خوشخوان بودن انتخاب کردیم. وقتی این قرآن برای اجازه نشر ارسال شد، با مشکلات عدیده‌ای مواجه شدیم تا این قرآن چاپ نشود، اما مقاومت کردیم و این قرآن بالاخره چاپ شد و حدود 13 سال پیش بود که قرآن ایرانی چاپ شد و بعد از آن برای انتشار آن اشکال گرفتند.
گزارش تصویری این نشست را اینجا ببینید.
انتهای پیام
