نگاه فلسفی امام(ره) مبین مسیر نظام اقتصادی است / تفسیر آیت‌الله حائری از تغییر نظر بنیانگذار انقلاب درباره حذف ربا

محمدجواد توکلی، عضو هیئت ‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره)، در گفت‌وگو با ایکنا، به بیان نکاتی درباره اندیشه‌های اقتصادی امام خمینی(ره) به ویژه از منظر بانکداری اسلامی پرداخت و اظهار کرد: در مورد اندیشه‌های اقتصادی بنیانگذار انقلاب اسلامی، کار زیادی انجام نشده، اما می‌توان به نکاتی اشاره کرد. نکته اول اینکه یکی از جنبه‌های مهم در دیدگاه اقتصادی حضرت امام(ره)، نگاهی است که ایشان به کلیت نظام اقتصادی دارند. ایشان چند ویژگی اختصاصی برای نظام اقتصادی اسلام در نظر دارند که شاید در صدر این ویژگی‌ها، نگاه فلسفی بنیانگذار کبیر انقلاب به نظام اقتصادی اسلام قرار دارد. از نگاه حضرت امام(ره)، اقتصاد هدف نیست، بلکه ابزار تکامل معنوی جامعه است. این نگاه فلسفی به نظام اقتصادی، بسیاری از مسائل را تغییر می‌دهد.

وی ادامه داد: حضرت امام(ره) نگاه ارزش‌شناسی به نظام اقتصادی دارند. ایشان اقتصاد را به عنوان ابزاری برای اهداف غایی و برتر یعنی تکامل و قرب الهی می‌دانند و به همین دلیل، هدف دستیابی به مقصد انبیاست. در صحیفه به این موضوع اشاره شده است که انبیا درصدد بودند که انسان سعادتمند شود و اقتصاد هم در خدمت آن هدف متعالی اسلام قرار ‌گیرد.

توکلی با اشاره به دیدگاه حضرت امام(ره) درباره اهمیت درآمد حلال افزود: در دیدگاه ایشان، معنویات بیشتر از مادیات ارزش دارد و اشاره می‌کنند که اقتصاد نباید به گونه‌ای باشد که معنویات فدای مادیات شود به ویژه باید ضوابط اخلاقی در اقتصاد رعایت و درآمد حلال و طیب حاصل شود.

این کارشناس مسائل اقتصادی یادآور شد: نکته دیگر در دیدگاه حضرت امام(ره) عدالت اقتصادی و حقوق محرومان است. ایشان انقلاب را انقلاب محرومان می‌دانند و حتی اشاره می‌کنند که هدف بعث پیامبران این بوده که غارتگران را سر جای خود بنشانند و عدالت اجتماعی را برقرار کنند. لذا به ساده‌زیستی مسئولان و سیره معصومان به ویژه حضرت علی(ع) بسیار اشاره و مسئولان حکومتی را هم به ساده‌زیستی دعوت می‌کردند.

عضو هیئت‌ علمی مؤسسه امام خمینی(ره) بیان کرد: یکی دیگر از مختصات اندیشه اقتصادی حضرت امام(ره) اهمیتی است که ایشان برای استقلال و خودکفایی اقتصادی قائل هستند. قبل از اینکه سیاست‌های اقتصاد مقاومتی مطرح شود، حضرت امام(ره) بر خودکفایی و استقلال اقتصادی تأکید بسیاری داشتند و این موضوع در جای جای سخنان ایشان پیداست که اقتصاد را باید به گونه‌ای ساماندهی کنیم که وابسته و نیازمند به مستکبران نباشیم بلکه اقتصاد جامعه اسلامی باید روی پای خود بایستد.

مدیرمسئول دوفصلنامه معرفت اقتصاد اسلامی ادامه داد: حضرت امام(ره) تعریفی از رفاه مثبت و منفی دارند و معتقدند جامعه نباید رفاه‌زده شود، چراکه رفاه‌زدگی باعث می‌شود انسان از آن اهدافی که برای آن خلق شده، دور شده و از سعادت دور شود. البته ایشان می‌فرمایند که اسلام توجه زیادی به رفاه و آسایش مردم دارد ولی به آفت‌های رفاه و اینکه ممکن است مانع معنویات شود هم اشاره می‌‌کنند. در زمینه عدالت تأکید زیادی بر محرومیت‌زدایی و توجه به فقرا دارند و به مسئولان هم تأکید می‌کنند که باید حق فقرا ادا شود.

وی به نگاه حضرت امام(ره) به مباحث مالی و بانکداری اشاره کرد و گفت: شاید یکی از نکات برجسته در اندیشه ایشان تقابل با نظام ربوی است. حضرت امام(ره) هیچ‌گونه سیستم ربوی را نمی‌پذیرفتند و حیله‌های ربا را به طور کلی ممنوع و هر روشی را که باعث شود ربا در سیستم بانکی نفوذ پیدا کند حرام می‌دانستند. بیانات ایشان در قبل و بعد از انقلاب تأکید بسیاری دارد که باید ربا از سیستم بانکی حذف شود.

این کارشناس مسائل اقتصادی افزود: بنیانگذار انقلاب اسلامی تأکید می‌کنند که اگر ربا در بانک و تجارت باشد نمی‌توانیم بگوییم که جمهوری ما اسلامی است. لذا باید کارشناسان و علما تلاش فراوانی کنند تا ما را از این موضوع نجات دهند؛ موضوعی که قرآن آن را به معنای جنگ با خدا دانسته است؛ اگر ربا در بانکداری رواج یابد، مردم از صنعت و کار دور می‌افتند.

توکلی گفت: حضرت امام(ره) معتقدند که پول در اقتصاد اسلامی نباید کار کند. مرحوم آیت‌الله حائری شیرازی روی این ایده امام(ره) کار زیادی کردند و معتقد بودند اندیشه حضرت امام این بود که در یک نظام مالی بدون ربا، سرمایه نباید بدون پذیرش ریسک، عایدی بگیرد و نرخ سود ثابتی را محقق کند. آیت‌الله حائری معتقد بود که حضرت امام(ره) بعد از اینکه قانون عملیات بانکی بدون ربا تصویب شد با حکم حکومتی از این نظر خود برگشتند که ربا باید حذف شود چراکه فضا را به گونه‌ای دیدند که انگار سیستم قادر به حذف ربا نیست.

این کارشناس اقتصادی ادامه داد: البته جای بحث دارد که آیا حضرت امام(ره) از نظر خود برگشتند یا دیدگاه ایشان درباره کار نکردن پول متفاوت از دیدگاه مرحوم آیت‌الله حائری است؟ اینها مباحثی هستند که در محافل علمی و دانشگاهی و حوزوی جای بحث بیشتری دارند. بسیار جای تأمل دارد که الان نظام بانکی ما سود قطعی به سپرده‌ها می‌دهد و سود قطعی هم از تسهیلات می‌گیرد. آیا این موارد مصداق ربا هستند یا نه و آیا با فلسفه بانکداری اسلامی که براساس مشارکت در سود و زیان است سازگاری دارد؟ آیت‌الله حائری بر این فرمایش حضرت امام(ره) که در اقتصاد اسلامی نباید پول کار کند بسیار تأکید می‌کرد.

توکلی اظهار کرد: به نظرم حضرت امام(ره) اندیشه‌های بنیادین ارزشمندی دارند که حق آن به خوبی ادا نشده است. دیدگاه‌های ایشان به عنوان بنیانگدار جمهوری اسلامی باید در طراحی‌های اقتصادی به میزان بیشتری مورد توجه قرار می‌گرفت. از جمله اینکه باید بررسی کنیم که آیا سفته‌بازی و بورس‌بازی از منظر ایشان پسندیده است یا خیر؟ باید برخی از سؤالات امروز را در حوزه اقتصاد به اندیشه‌های ایشان رجوع دهیم و پاسخ خود را از آن دریافت کنیم.

وی در پایان گفت: اندیشه‌های حضرت امام(ره)، که برگرفته از نظرات قرآن و معصومان است، می‌تواند مسیرهای جدیدی را برای ما باز کند. خوشبختانه مقام معظم رهبری بسیاری از این اندیشه‌ها را جلو بردند. برای مثال موضوع اقتصاد مقاومتی، که رهبر معظم انقلاب مطرح کردند، ریشه در اندیشه‌های بنیانگذار کبیر انقلاب دارد و در قالب گفتمان جدیدی با عنوان اقتصاد مقاومتی عرضه شده است که به اندیشه‌های متعالی اسلام برمی‌گردد و می‌تواند راهنمای اقتصاد امروز ما باشد و ان‌شاءالله بتوانیم به میزان بیشتری از این اندیشه‌ها بهره ببریم.