قرآن‌های خطی عمان؛ نسخه‌هایی به رنگ ابتکار و خلاقیت
موزه «مسقط» گنجینه نسخه‌هایی فاخر از قرآن کریم به دست خوشنویسان عمانی است. نگارندگان این نسخه‌های خطی در تبحر و خلاقیت برای نگارش این قرآن‌ها با یکدیگر رقابت کرده و نهایت دقت و ظرافت را به کار بسته‌اند. این مصاحف قرآنی با خطوط زیبا، تذهیب، صفحه‌آرایی و جلدهای فرید خود از یکدیگر متمایز هستند.
به گزارش ایکنا، به نقل از پایگاه خبری الوطن عمان، موزه ملی عمان سرشار از گنجینه‌هایی است که چشم هر بازدیدکننده را مجذوب خود می‌کند. این موزه تجلی‌دهنده سهم عمانی‌ها در زمینه علم و فرهنگ است و در آن نسخه‌های فاخری از قرآن کریم با طرح و نقش‌هایی منحصربه‌فرد وجود دارد که آشنایی با آن‌ها خالی از لطف نیست.
سالن «عظمة السلام» موزه مسقط پر از آثار فاخری است که توجه هر بیننده را به خود جلب می‌کند. این موزه از میان آثاری که در خود جای داده، دربرگیرنده نسخه‌هایی فاخر از قرآن کریم به دست خوشنویسان عمانی است. نگارندگان این نسخه‌های خطی در تبحر و خلاقیت برای نگارش این قرآن‌ها با یکدیگر رقابت کرده و نهایت دقت و ظرافت را به‌کار بسته‌اند. این مصاحف قرآنی به خطوط زیبا، تذهیب، صفحه‌آرایی و جلدهای فرید خود از یکدیگر متمایز هستند.
در موزه نسخه‌های خطی وزارت میراث فرهنگی و گردشگری عمان، بالغ بر 200 مصحف وجود دارد. محمد بن فایل الطارشی، رئیس بخش ثبت نسخه‌های خطی، در این باره گفت: از بین این مصحف‌ها، قرآن‌هایی فاخر آراسته به نقش و نگارهایی زیبا و اشکال هندسی و گل و گیاه وجود دارند. این نقش و نگارها به شکلی واقعی و با رنگ و لعاب‌های زیبا و درخشان طراحی شده‌اند. خطاطان و نگارندگان عمانی در نسخه‌برداری از خطوط زیبای این آثار که ترکیبی از خط نسخ و ثلث است و ابتدا و انتهای این نسخه‌ها با خطوط درهم پیچیده‌ای کتابت شده‌اند، نهایت تلاش خود را به کار بسته‌اند.
الطارشی که در این زمینه پژوهشی را تهیه کرده است، اظهار کرد: خطاطان عمانی در نگارش این قرآن‌ها از شکل‌های هندسی دایره، بیضی، مستطیل و مربع استفاده کرده‌اند. اشکال هندسی این مصاحف دربرگیرنده عناصری زیبا از رنگ‌ها و جوهرهایی قرمز رنگ، سیاه، آبی و قهوه‌ای است. حاشیه این مصاحف با آب طلا تزئین شده و این نقش و نگارها در صفحات آغازین و پایانی قرآن که ما به آن صفحه افتتاحیه و اختتامیه می‌گوییم، نیز اعمال شده است. همچنین این نقش و نگارها را می‌توان در پایان متن و ابتدای سوره‌ها، کادر صفحات و در حاشیه‌هایی که دارای علامت ابتدای آیه‌ها، آغاز جزءها و حزب‌ها، علامت‌های سجده واجب آیات و در خیلی از موارد علائم وقف است، مشاهده کرد.
موضوع دیگری که در این میان می‌تواند جالب توجه باشد، این است که ما در پایان این نسخه‌ها، شاهد صفحاتی هنری دارای ابیات شعر هستیم که نگارندگان مصاحف برای بیان سختی‌ها و تلاش‌هایشان، این ابیات را سروده و یا بیانگر احساس توأم با بیم و ترس کاتب از فرارسیدن مرگ و تمام نشدن کار نگارش این قرآن است، چنانکه در بیتی کاتب مصحف نوشته است: «هیچ نویسنده‌ای تا ابد باقی نخواهد ماند / آنچه که به دست او نوشته شده، برای همیشه می‌ماند».
«مصحف السندی» اثری از خطاط محمد بن فاضل السندی است که در سال 1179ق در بندر مسقط به نگارش درآمد. این مصحف در کتابخانه وزارت میراث فرهنگی عمان نگهداری می‌شود. پایان این نسخه قرآنی با این آیه از سوره انعام ختم می‌شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ: و گفتار پروردگارت بر اساس راستی و عدل به اتمام رسید، هیچ تغییری در گفتار او راه ندارد و او شنوا و داناست» (115/انعام) این آیه در داخل کادری دایره‌ای شکل با زمینه‌ای آبی رنگ که آراسته به رنگ‌های قرمز و زرد و سیاه است، جای می‌گیرد.
یکی از ظواهر نوشتاری موجود در نسخه‌های خطی قدیمی عمان کلمه «تعقیبه» در تألیفات است. تعقیبه کلمه‌ای است که در پایان صفحه سمت راست می‌آمد و آغاز صفحه بعد را نشان می‌داد. این واژه گاهی «تتابع»(ادامه) هم نامیده می‌شد و نوعی شماره‌گذاری بر صفحات بود. کاتبان در قدیم برای حفظ ترتیب تألیفات خود از آن استفاده می‌کردند. در این حالت نگارنده، برای اشاره به دنباله آمدن ادامه متن در صفحه بعد، یک یا دو کلمه از صفحه بعد را در پایان زیر آخرین کلمه از سطر آخر، می‌نوشت تا بعداً در ترتیب صفحات دچار مشکل نشود.
الطارشی گفت: با بررسی قرآن‌های قرن یازدهم تا چهاردهم در عمان متوجه شدم قدیمی‌ترین مصحفی که تا الان باقی مانده نسخه‌ای است که در سال 1054 ه.ق به دست «سالم بن ربیع بن راشد پهلوی» به نگارش درآمده است که در کتابخانه وزارت میراث و فرهنگ نگهداری می‌شود.
او در خصوص پژوهشی که درباره نسخه‌های خطی قرآن انجام داده است، تصریح کرد: مصحف‌ها را به دو بخش کامل و ناقص تقسیم کردم. مصحف‌های کامل نسخه‌هایی هستند که نام صحاف و کاتب آن مشخص است و تعداد آن‌ها به بیش از 50 نسخه می‌رسد. اما مصحف‌های ناقص نسخه‌هایی هستند که کاتب و تاریخ نگارش و صحافی آن‌ها مشخص نیست و تعداد آن‌ها بیشتر بوده و بالغ بر 250 نسخه است. این مصحف‌ها فاقد جلد اصلی هستند زیرا با گذشت زمان و به دلیل استفاده بیش از اندازه و در اثر رطوبت و خوردگی بعضی از صفحات و جلدشان را از دست داده‌اند و مجدداً مجلد شده‌اند.
انتهای پیام
