انرژی خود را صرف رشته‌های سنتی قرآنی نکنیم / 4 عرصه کاربردی‌سازی مطالعات قرآنی
استاد جامعةالمصطفی(ص) العالمیة با تأکید بر اهمیت نظریه‌پردازی قرآن در علوم طبیعی و انسانی، بیان کرد: مباحث میان‌رشته‌ای، محتوایی، تطبیقی و مواجهه با مستشرقان چهار عرصه کاربردی‌سازی قرآن کریم است؛ برای مثال محور مطالعات تطبیقی قرآن و متون مقدس موجب رشد علم و کاربردی شدن آن می‌شود و مباحث قرآن و مستشرقان می‌تواند به شبهات مستشرقان پاسخ دهد و از قرآن دفاع کند.
به گزارش ایکنا، پنجمین نشست علمی از سلسله نشست‌های تخصصی «کاربردی‌سازی مطالعات قرآنی» «کاربردی‌سازی مطالعات قرآنی از منظر ظرفیت‌های پژوهشی» با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی رضایی اصفهانی، عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی(ص)، دیروز، 25 آذرماه، از سوی مرکز مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن کریم وابسته به جهاد دانشگاهی برگزار شد.
حجت‌الاسلام رضایی اصفهانی در این نشست با بیان اینکه مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن و علوم بیش از دو دهه در کشور آغاز شده است، گفت: مراکزی مانند جامعةالمصطفی(ص)، برخی دانشگاه‌ها و همچنین اخیراً مدرسه امام علی(ع) در فضای قرآن و علوم انسانی و طبیعی دانشجوی ارشد و دکتری می‌گیرند و این رویه در سراسر کشور رو به گسترش است.
وی با بیان اینکه کاربردی‌سازی مطالعات قرآنی منحصر به فضای میان‌رشته‌ای نیست، افزود: کاربردی‌سازی به این معنا نیست که مباحث نظری و روشی قرآنی را نفی کنیم و کنار بگذاریم؛ مسائل علوم قرآن و تفسیر سنتی مانند تاریخ قرآن، ناسخ، منسوخ و ... مورد نیاز طلاب و دانشجویان است و باید کار شود و حتی لازم است تحقیقات جدیدی انجام شود.
نظریه‌پردازی قرآن در علوم طبیعی و انسانی
رضایی اصفهانی در پاسخ به این سؤال که به نظر شما کدام فضاهای علمی در تعامل با قرآن امکان بیشتری برای کاربردی شدن دارد؟ بیان کرد: نخستین عرصه مباحث میان‌رشته‌ای و فضای قرآن در عرصه علوم طبیعی و علوم انسانی است؛ زیرا قرآن می‌تواند باعث تحول در علوم شود و بر مبانی و اهداف آن تأثیر بگذارد؛ عرصه دیگر مباحث محتوایی قرآن است؛ مثلاً اگر پلی بین محتوای قرآن و نقش آن در سبک زندگی بزنیم تعبیر «أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» فارغ از نگاه گزاره‌ای تفسیری، بحث لغات و ... کاربرد مؤثری در آرامش روانی و تأمین بهداشت روانی جامعه و فرد دارد.
استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: یکی دیگر از مباحثی که می‌تواند کاربردی شود، نظریه‌پردازی‌های علمی قرآن کریم در علوم جدید است؛ مثلاً در آیه 29 شورا «وَ مِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا بَثَّ فِيهِمَا مِنْ دَابَّةٍ وَ هُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذَا يَشَاءُ قَدِيرٌ» سخن از وجود موجوداتی در آسمان کرده است، ولی این مبحث در نجوم کشف نشده است؛ لذا می‌توان این خبر قرآنی را به عنوان نظریه‌پردازی علمی مطرح و به دنبال تحقق آن باشیم و یا در اقتصاد، قرآن کریم به تأثیر ایمان در رشد اقتصادی اشاره کرده است: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ لَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ»؛ یعنی غیر از ابزار مادی اگر ایمان و تقوای افراد زیاد شود، بهره‌وری اقتصادی هم بیشتر خواهد شد.
4 عرصه برای کاربردی‌سازی مطالعات قرآنی
وی تصریح کرد: مباحث و مطالعات تطبیقی قرآن و متون مقدس مانند اوستا، انجیل و تورات یا مذاهب اسلامی مانند مقایسه تفسیر المیزان و تفسیر فخررازی، موجب رشد علم و کاربردی‌سازی آن می‌شود؛ همچنین محور دیگر در کاربردی‌سازی مطالعات قرآنی بحث دفاع از قرآن یعنی مباحث قرآن و مستشرقان است؛ این مطالعات می‌تواند به شبهات مستشرقان پاسخ داده و از قرآن دفاع کند؛ بنابراین مباحث میان‌رشته‌ای، محتوایی، تطبیقی و مواجهه با مستشرقان چهار عرصه کاربردی‌سازی قرآن کریم است. ما در مطالعات قرآن و مستشرقان در المصطفی(ص) یک رشته با سه گرایش علمی قرآن، اهل بیت(ع) و معارف قرآن داریم. همچنین تفسیر تطبیقی در المصطفی(ص) مصوب و اجرا شده و هم‌اکنون در چند دانشگاه از جمله در اندونزی هم در حال اجراست.
رضایی اصفهانی در پاسخ به این سؤال که مطالعات تطبیقی دقیقاً چه تأثیری در کاربردی‌سازی مطالعات قرآنی دارد، بیان کرد: این مطالعات مانند مقایسه قرآن با تورات و انجیل و مقایسه میان تفاسیر شیعه و اهل تسنن دو اثر دارد؛ اول نقش تقریب بین ادیانی و بین مذاهبی است، دوم نقش رفع ابهامات است که باعث می‌شود حداقل حرف همدیگر را خوب بفهمیم؛ فایده سوم این مطالعات هم روشن شدن حق و گرایش دیگران به مذهب حق است؛ مثلاً موریس بوکای کتاب مقایسه میان تورات، انجیل، قرآن و علم دارد و به موارد سازگاری علم و قرآن و اعجاز علمی اشاره کرده و در نهایت مسلمان از دنیا رفت.
عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی(ص) در پاسخ به این سؤال که در تعامل میان قرآن و علوم، تأثیر قرآن بر علوم آیا صرفاً در حوزه مبانی است یا در جزئیات هم تأثیر دارد؟، اظهار کرد: سه دیدگاه در بحث قلمرو قرآن و علوم وجود دارد؛ دیدگاه حداکثری، دیدگاه حداقلی و دیدگاه میانه و معتدل؛ غزالی معتقد به دیدگاه حداکثری بود و می‌گفت که در قرآن کریم 77 هزار علم است که ضرب در 4 می‌شود و بالای 300 هزار علم وجود دارد، هنوز هم این نظریه طرفدارانی دارد و عمدتاً به آیه «وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ» استناد می‌کنند؛ البته برخی می‌گویند که قرآن تبیان همه مسائل مورد نیاز برای هدایت بشر است. بنابراین اینکه گفته شود قرآن در همه جزئیات علوم دخالت کرده، منطقی نیست، مگر علم باطنی و فهم معصومین از قرآن را در نظر بگیریم که بحث دیگری است.
تضاد نگاه حداقلی به قرآن با آیات
رضایی اصفهانی با بیان اینکه دیدگاه حداقلی هم از همان دوره غزالی شروع شد که می‌گفت مباحث قرآن اخروی است و ربطی به مباحث دنیوی ندارد، اظهار کرد: امروزه این نظر به شکل سکولاریسم مطرح شده و قائل به جدایی دین از دنیاست و شبیه آن در مسیحیت رخ داده است؛ کسانی مانند «علی عبدالرزاق» خواستند دین و دنیا را جدا کنند و گفتند که قرآن کریم ربطی به علم، سیاست، اقتصاد و ... ندارد. البته این سخن مخالف خود قرآن است؛ زیرا قرآن مکرراً در مسائل اجتماعی مانند معاشرت، امر به معروف و نهی از منکر، ولایت و اولی‌الامر، نافذدانستن حکم پیامبر(ص) و بحث صلح و جنگ و ... دخالت و آموزه دارد.
وی ادامه داد: همچنین حدود 900 آیه قرآن مستقیم و غیرمستقیم در مورد مسائل اقتصادی است؛ بحث قراردادها، بیع، ربا و ... همچنین حدود یک سوم آیات در مورد مسائل سیاسی و اجتماعی است و حتی 300 آیه کیهان‌شناسی و 150 آیه پزشکی در قرآن داریم؛ پس مبنای حداکثری و حداقلی را قبول نداریم، بنابراین رویکرد میانه مورد قبول ماست. قرآن در کلیات دخالت و جزئیات را گاهی اشاره و در اکثر موارد به علم و عقل بشر و سنت پیامبر(ص) واگذار کرده است.
رضایی اصفهانی افزود: در بحث مواضع قرآن هم، نقش قرآن در علوم شامل مبانی جهان‌شناسی، معرفت‌شناختی، ارزش‌شناختی و ... است؛ مثلاً قرآن فرموده که ما چند جهان از جمله جهان انسان، فرشته، جنیان و ... داریم؛ این باور در علوم تربیتی اثر می‌گذارد؛ زیرا اگر فقط قائل به عالم انسانی باشیم تربیت فقط شامل انسان و بعد جسمی اوست، ولی اگر عوالم دیگر را هم پذیرفتیم، شیطان، اجنه و ماوراء هم در تربیت دخیل خواهند شد. اگر انسان را تک‌بعدی پذیرفتیم، یک نوع تربیت لازم است، ولی اگر روح را هم بپذیریم باب ساحت تربیت روحی گشوده خواهد شد؛ همچنین قرآن ارزش‌هایی مانند جهاد قائل است؛ لذا آیات جهاد در تربیت باید به کار آید، پس نمی‌توان گفت که جهاد خشونت است و فلان قانون بین‌المللی گفته خشونت باید از کتب درسی حذف شود. پس قرآن در مبانی، اهداف، اصول و روش اقتصاد، سیاست و ... دخالت دارد.
150 روش تربیتی در قرآن
مترجم و مفسر قرآن کریم ادامه داد: مثلاً در سیاست خارجی اصل این است که کفار حق تسلط بر مؤمنان ندارند؛ حالا اگر قراردادی ببندیم که موجب تسلط کفار شود خلاف قرآن خواهد بود. همچنین قرآن در روش اقتصاد هم دخالت دارد، یکی معاملات صحیح مانند بیع و دیگری رد رباست. قرآن کریم در زمینه تربیت، روش تبشیر و انذار نیز آیات زیادی را مطرح کرده است و در مجموع نزدیک به 150 روش تربیتی در قرآن وجود دارد؛ برخی از این روش‌های جدید نقش تعلیم و تربیت مانند الهام درون نفس را مطرح کرده است.
عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی(ص) در پاسخ به این سؤال که آیا در تعامل قرآن با علوم انسانی و طبیعی تفاوت وجود دارد؟ گفت: تأثیر قرآن در دانش‌های مختلف، علوم انسانی و طبیعی مختلف است؛ قرآن در حوزه علوم طبیعی مانند فیزیک، شیمی، پزشکی و ... در فلسفه آنها دخالت دارد و جهت‌دهی می‌کند. البته قرآن در فلسفه این علوم اثر دارد و نه خود آنها؛ برای مثال اینکه نباید هدف فیزیک و شیمی ساختن بمب شیمیایی و اتمی برای کوبیدن کشورها باشد، بلکه باید ساخت دارو برای درمان انسان‌ها باشد. قرآن در برخی علوم مانند کیهان‌شناسی حتی در برخی جزئیات هم وارد شده است؛ مانند آیه «وَالشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَهَا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ»؛ یعنی قرآن حرکت خورشید و زمین را در برابر هیئت بطلمیوسی بیان کرده است. قرآن در تغذیه و مباحث پزشکی هم دخالت دارد و فرموده اسراف نکنید، عسل را شفا می‌داند، گرچه در برخی مباحث مانند زیست و فیزیک تأثیر کمتری دارد.
نقش آشکار قرآن در علم انسانی
رضایی اصفهانی افزود: قرآن در حوزه علوم انسانی دخالت بیشتری دارد و غیر از مبانی وارد اهداف، اصول و حتی روش هم شده است؛ البته این دخالت در برخی علوم مانند تربیت (مبانی، روش، موانع، اهداف و ساحات تربیت و ...) بسیار بیشتر است؛ زیرا تربیت با اهداف قرآن یعنی هدایت گره خورده است. یا قرآن در فلسفه، مکتب و نظام اقتصاد وارد می‌شود، ولی در دانش اقتصاد (تورم، نوع معاملات و ...) وارد نشده است.
استاد حوزه علمیه در پاسخ به سؤالی در مورد ضرورت‌های مورد نیاز برای فعالان مطالعات قرآنی، ادامه داد: کسانی که می‌خواهند وارد رشته‌های قرآن و علوم شوند باید حداقل در سطح ارشد با آن علم و قرآن آشنایی داشته باشند، همچنین باید به روش‌شناسی بحث هم مسلط باشند و علاوه بر روش‌های موجود روش‌های میان‌رشته‌ای طراحی شود؛ مثلاً شهیدصدر روش استنطاقی را مطرح کرده است؛ یعنی مسئله را از بیرون می‌گیریم و به عنوان سؤال به محضر قرآن می‌بریم ولی در روش‌های دیگر موضوعات را از قرآن گرفته و تحلیل می‌کنیم. مثلا دموکراسی را به محضر قرآن می‌بریم که برخی آیات مانند آیه شورا موافق آن و برخی آیات دیگر مخالف آن هستند و نظریه مردم‌سالاری دینی را نتیجه می‌گیریم.
تولید رشته‌های قرآن‌بنیان
رضایی اصفهانی اضافه کرد: روش دیگر هم که بنده آن را نظریه‌پردازی کرده و جایزه گرفته‌‌ام روش تفسیر موضوعی میان‌رشته‌ای قرآن و علوم است که در قالب کتاب چاپ و در کرسی‌های نظریه‌پردازی مورد تایید قرار گرفت. با این روش می‌توانیم علوم جدیدی مانند تربیت، اقتصاد و سیاست قرآنی تولید کنیم. مقام معظم رهبری مکررا فرمودند علوم انسانی براساس قرآن تدوین شود لذا باید روشها را تولید کنیم.
وی با اشاره به ابزارهای کاربردی شدن مطالعات قرآنی تصریح کرد: اول بحث پایان نامه‌هاست یعنی می‌توانیم آنها را به سمت مسائل کاربردی سوق دهیم؛ دوم مجلات علمی است که آنها هم می‌توانند مقالات کاربردی تر را در اولویت چاپ بگذارند؛ سوم پروژه‌های تحقیقاتی است؛ چهارمین ابزار هم نشست‌ها و کنگره‌های علمی است؛ پنجم کتب درسی است مثلا در بحث معرفی لغات قرآن می‌توانیم به سمت لغات مورد کاربرد امروز مانند تفکر و تدبر و ... پیش برویم؛ ششم هم رشته‌های قرآنی و هفتم هم هنر است که اخیرا بنا داریم تصویب رشته قرآن و هنر را هم بگیریم زیرا اثرگذاری زیادی دارد، مثلا سریال یوسف پیامبر مرحوم سلحشور انقلابی ایجاد کرد و بیش از دو میلیارد نفر این فیلم را دیدند. امروز نباید انرژی خود را صرف رشته‌های سنتی بکنیم و باید به سمت قرآن و علوم برویم.
نحوه تعامل متخصصان در علوم و قرآن
این مترجم و مفسر قرآن در پاسخ به پرسشی درباره نحوه تعامل متخصصان علوم و متخصصان علوم قرآنی اظهار کرد: میان‌رشتگی چند حالت دارد؛ گاهی چند شخص با هم همکاری دارند؛ گاهی موضوع میان‌رشته‌ای است، گاهی روش میان‌رشته‌ای و گاهی دانش میان‌رشته‌ای است؛ مثلاً آیه «الَّذِینَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» موضوع میان‌رشته‌ای بین تفسیر، بهداشت روان و تربیت و ... است؛ گاهی روش میان‌رشته‌ای است مانند روش تفسیر موضوعی میان‌رشته‌ای و گاهی دانش این گونه است؛ مانند اقتصاد، سیاست و مدیریت قرآنی.
وی در مورد وجود مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن در داخل و کشورهای دیگر تصریح کرد: جامعةالمصطفی(ص) ده رشته و گرایش در این زمینه دارد؛ مرکز تخصصی قرآن کریم امام علی(ع) هم رشته‌های قرآن و علوم طبیعی و انسانی را در سطوح سه و چهار اجرا می‌کند؛ مؤسسه امام سجاد(ع) مشهد تفسیر تربیتی دارند؛ در مکه هم «رابطة العالم الاسلامی» مجله اعجاز علمی در قرآن و سنت منتشر می‌کنند. مجله قرآن و علم جهاد دانشگاهی و المصطفی(ص) هم میان‌رشته‌ای است.
این قرآن‌پژوه افزود: برخی مراکز علمی نیز فعالیت عام‌تری دارند؛ مانند دانشگاه امام صادق که معارف اسلامی و علومی مانند سیاست، اقتصاد و مدیریت دارد؛ مؤسسه امام خمینی(ره) قم هم برخی رشته‌ها را دارند. دانشگاه باقرالعلوم(ع) هم رشته‌هایی مانند برنامه‌ریزی فرهنگی و سیاست دارند؛ در خارج از کشور نیز افراد زیادی در این زمینه کار می‌کنند. مثلاً در مصر دکتر «نجار» این مباحث را کار می‌کند؛ در سوریه هم «عبدالله الکحیل»، در پاکستان «القادری» کتاب تألیف کرده است. در کانادا «مظفر اقبال پاکستانی» مؤسسه‌ای در این زمینه دارد. همچنین برخی افراد در عراق هم این مطالعات را دنبال می‌کنند.
رضایی اصفهانی با بیان اینکه مباحث میان‌رشته‌ای هم می‌تواند نظری و هم عملی باشد، تأکید کرد: مثلاً در قرآن و پزشکی می‌توان جنبه درمانی عسل را بحث کرد و یا نقش آرامش در سلامت جسم و روح مطرح کرد. باید بیشتر به فضاهای کاربردی بپردازیم و در مقدار نیاز به فلسفه علوم داریم. توصیه بنده به دانش‌پژوهان قرآنی ارشد و دکتری این است که به سمت موضوعات کاربردی و میان‌رشته‌ای بروند؛ زیرا آینده مباحث قرآنی بسته به همین فضا دارد و می‌تواند مسائل بشریت را حل کند.
یادآور می‌شود، مرکز مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن کریم سلسله‌نشست‌های تخصصی «کاربردی‌سازی مطالعات قرآنی» را برنامه‌ریزی کرده است و پیشتر در این نشست‌ها عبدالهادی فقهی‌زاده با موضوع «ضرورت و معنای کاربردی‌سازی در مطالعات قرآنی»، حجت‌الاسلام علیرضا قائمی‌نیا با موضوع «راهکارها و الزامات کاربردی‌سازی مطالعات قرآنی»، احد فرامرز قراملکی، استاد دانشگاه تهران، با موضوع «جایگاه مسئله‌شناسی در کاربردی‌سازی مطالعات قرآنی» و قاسم درزی با موضوع «رابطه میان‌رشتگی و کاربردی‌سازی در علوم قرآنی» به سخنرانی پرداخته‌اند.
انتهای پیام
