خوف و رجاء در قرآن

از نظر قرآن یکی از نشانه‌های علم هر کسی آن است که نسبت به روش خوف و رجا آگاهی درست و دقیقی داشته باشد و آن را برای خود و دیگران تجویز کند. از جمله مسایل مهم اخلاقی که در زندگی انسان نقش بسیاری ایفا می‌کند، مسئله «خوف» و «رجاء» یا ترس و امید است. آدمیان باید از خداوند و عظمت کبریایی او و نیز از پیامدهای پرونده عملکرد خویش ترس داشته و همچنین با در نظر داشت رحمت گسترده الهی، به الطاف واسعه وی امیدوار باشند. همراه بودن صفت ترس و امید در زندگی عملی افراد مؤمن نقش تعیین کننده‌ای دارد؛ از این رو، دانشمندان علم اخلاق در مورد این دو صفت و همراه بودن آنها سخت تأکید دارند.
مؤمن راستین هم امید به لطف و رحمت حق تعالی دارد و هم از عذاب و کیفر خداوند وحشت دارد. امیدِ تنها، بدون عمل، غرور و خودفریبی است؛ خوفِ تنها نیز ناامیدی می‌آورد. نا امیدی از رحمت الهی، از گناهان بزرگ و خطر آفرین است، به این دلیل باید خوف و امید در کنار یکدیگر باشند، این گونه خوف و رجاء است که در زبان قرآن و روایات مورد تمجید و تشویق قرار گرفته است.

حجت‌الاسلام محمود شربیانی، امام جمعه عجب‌شیر در گفت‌وگو با ایکنا از آذربایجان شرقی، اظهار کرد: منظور از اجتماع خوف و رجا بهره‌مندی آدمی از این دو ویژگی درونی است. به طوری که تعادل درونی خود را به طور مداوم حفظ کند و هرگاه غرور و غفلت دامنگیر او شد خوف و ترس سراسر وجودش را فرا گیرد و هرگاه ناامید و افسردگی دامنگیر او شد رجاء و امید به رحمت دل او را لبریز کند.

وی در ادامه گفت: خداوند در سوره سجده آیه 16میفرماید: «تَتَجَافَىٰ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ، از بستر خواب پهلو تهى مى‌كنند، پروردگارشان را با بيم و اميد مى‌خوانند و از آنچه به آنها داده‌ايم انفاق مى‌كنند».

شربیانی با اشاره به اینکه عبادت‌هايى كه با نوعى رياضت و خفا همراه باشد ارزش بيشترى دارد، ادامه داد: از نظر قرآن یکی از نشانه‌های علم هر کسی آن است که نسبت به روش خوف و رجا آگاهی درست و دقیقی داشته باشد و آن را برای خود و دیگران تجویز کند.

وی به فرموده امیرالمومنین علی(ع) اشاره کرد و افزود: مولا فرمودند: از خداوند بترس، و امیدوار رحمت او باش، تا از آنچه بیم داری ایمن بمانی و بدانچه امید داری دست یابی. آن کس که از خدا بترسد، خدا همه چیز را از او خواهد ترساند و آن کس که از خدا نترسد، خدا او را از همه چیز خواهد ترساند.

شربیانی، ضمن بازگو کردن تحقق دو حالت متضاد در آدمی با خوف و رجاء، تأکید کرد: هنگامی که سخن از خوف و رجاء به میان می‌آید تحقق دو حالت متضاد در آدمی است که در همان حال که شخص منتظر امر ناخوشایندی است در انتظار دستیابی به چیز خوشایند نیز است.

دستیابی شخص به حالت اعتدال در پی خوف و رجاء

حجت‌الاسلام صمد ناصری، امام جمعه خسروشهر در گفت‌‌وگو با ایکنا از آذربایجان شرقی، اظهار کرد: با توجه به اینکه آدمی همواره در هر چیزی راه افراط و تفریط را می‌پیماید و از مسیر کمالی و اعتدالی خارج می‌شود، هدف از بیان حالت خوف و رجاء، دستیابی شخص به حالت اعتدال است؛ زیرا خوف دایمی و یا امید و طمع همیشگی موجب می‌شود که شخص یا در دام ترس و یا امید بیفتد و رفتارهای متعادلی از خود نشان ندهد. از نظر قرآن قرار گرفتن شخص در حالت متعادل میان خوف و رجاء برای دستیابی به کمال است.

وی با استناد به آیه 9 سوره زمر «أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ ۗ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ ۗ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ» بیان کرد: آیا آن کس که شب و روز به کفر و عصیان مشغول است بهتر است یا آن کس که ساعات شب را به طاعت خدا به سجود و قیام پردازد و از عذاب آخرت ترسان و به رحمت الهی امیدوار است؟ بگو: آیا آنان که اهل علم و دانشند با مردم جاهل نادان یکسانند؟ منحصرا خردمندان متذکر این مطلبند.

حجت‌الاسلام‌ ناصری، در ادامه درباره لزوم اعتدال میان عقل و دل، بیان کرد: تأکید بر خوف و رجاء و ایجاد تعادل میان آن می‌تواند به شکلی بیانگر لزوم اعتدال میان عقل و دل باشد؛ زیرا آن چیزی که حکم به ترس و خوف از مقام جلالی خداوند می‌کند، عقل و آدمی است و آنچه مایه امیدواری می‌شود و طمع را در آدمی برمی‌انگیزد نیز دل و احساسات رقیق آدمی است که همواره ناظر به مقام رحمانیت الهی و لطف و عنایت اوست.

امام جمعه خسروشهر، از امیدوار بودن مردان خدا به رحمت الهی گفت و یادآور شد: مردان خدا، هم از آخرت بيم دارند و هم به رحمت الهى اميدوارند. در این راستا امام جعفرصادق(ع) فرمودند، آن کس که از خدا بترسد، خدا همه چیز را از او خواهد ترساند و آن کس که از خدا نترسد، خدا او را از همه چیز خواهد ترساند.

ناصری، خوف و رجاء را از مقتضیات مقام ربوبیت خداوند دانست و تأکید کرد: خوف از آخرت و یا امید به رحمت الهی روشی است که خداوند در پرورش و آموزش انسان از آن بهره می‌گیرد و این مسئله از مقتضیات مقام ربوبیت اوست.