درک زیبایی واژگان قرآن بدون شناخت بلاغت میسر نیست

به گزارش ایکنا، نوبت عصر همایش اندیشه‌های قرآنی ـ تقریبی آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی 29 آذرماه با حضور صادق واعظ‌زاده، آیت‌الله بی‌آزار شیرازی و حجج اسلام مهدوی‌راد و سیدمحمود طیب‌حسینی از سوی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی برگزار شد.

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمود طیب حسینی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در این همایش گفت: در میان آثار قرآنی مرحوم واعظ‌زاده، «المعجم فی فقه لغة القرآن و سر بلاغته» می‌درخشد و کتابی بسیار ارزشمند و تا حدودی گمنام است و اجر آن شناخته نشده است. این کتاب مرجعی غنی در حوزه مطالعات و تفسیر موضوعی است؛ همچنین برای کسانی که در عرصه مطالعات تطبیقی فعالیت دارند، منبعی غنی و نام کتاب نشانگر عمق دقت و ذوق مؤلف اثر است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه موضوع اصلی این کتاب فقه کلمات قرآن است، افزود: فقه به معنای عمق و دقت در معنای کلمات است و نشان می‌دهد مؤلف تلاش داشته تا معنای واژگان را به دقت بفهمد و سر بلاغته هم به معنای ایجاد رابطه عمیق بین بلاغت و واژه‌شناسی است؛ امری که در قرون گذشته از نگاه بلاغیان مغفول مانده است.

طیب حسینی با اشاره به تعریف رایج فصاحت و بلاغت گفت: عمدتاً گفته شده است که فصاحت وصف کلام و گوینده است، اما بلاغت فقط وصف کلام و متکلم است؛ در حالی که ما معتقدیم این سخن کامل نیست، برخی می‌گویند هر دو وصف کلمه و کلام و گوینده است و پیشنهاد آنها این است که فصاحت را کنار گذاشته و از بلاغت استفاده کنیم که ناظر به لفظ و معنا باشد.

درک زیبایی قرآن جز با بلاغت میسر نیست

استاد حوزه علمیه اضافه کرد: مرحوم واعظ‌زاده از همان اوایل تألیف این اثر نگاه دقیقی به بلاغت داشته است که پیوند عمیقی با زیبایی الفاظ دارد و نشان داده درک زیبایی واژگان جز از راه بلاغت میسر نیست. به تعبیر برخی، درک زیبایی قرآن جز از طریق بلاغت میسر نیست؛ یکی از دانشمندان بزرگ در حوزه بلاغت یعنی خطابی در باب بلاغت قرآن گفته معیار بلاغت این است که لفظ چنان در جای خود باشد که اگر برداشته شده و لفظ دیگری جایگزین شود، مضمون آیه تباه و شکوه و جلال آن از بین برود.

طیب حسینی با بیان اینکه این ویژگی در المعجم به خوبی دیده می‌شود، تصریح کرد: هیچ اثری بسان این کتاب روشمند و عمیق به تحلیل ادبی و بلاغی واژگان قرآن نپرداخته است و به جرئت می‌توان گفت در جهان اسلام کم یا بی‌نظیر است.

این پژوهشگر قرآنی با بیان اینکه استخراج کاربردهای واژه در فرهنگ عرب از مواردی بوده که رعایت کرده و تلاش داشته همه معانی واژه را استخراج و نقل کند، افزود: گام دوم ایشان، کشف و انتخاب مناسب‌ترین و نزدیکترین واژه برای لفظ قرآنی است. گام سوم او هم بی‌نظیر است و آن تأمل در سیاق آیات برای درک بهتر واژگان یک آیه است. گام چهارم بررسی موضوعی واژگان در کل قرآن است که تقریباً در هیچ اثری جز المعجم دیده نمی‌شود؛ راغب بر این اساس کتابش را تنظیم کرده، اما فقط نتایج تحقیق خود را به صورت اختصار ذکر کرده است.

طیب حسینی با بیان اینکه گام پنجم ایشان بهره‌گیری از میراث تفسیر مفسران در طول تاریخ در تحلیل واژگان قرآن از دیگر ویژگی‌های این اثر است، اظهار کرد: همچنین گام ششم او بهره‌گیری از موسیقی کلمات برای کشف معنای دقیق‌تر آنهاست که در آثار مشابه دیده نمی‌شود. وی تلاش کرده حتی از حرکت و آهنگ کلمات نکات مفهومی و معنایی استخراج کند و همین ویژگی‌ها سبب شده تا این کتاب در عالم اسلام نمونه نداشته باشد.

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه توجه به فضای نزول آیات از دیگر ویژگی‌های این کتاب است، اضافه کرد: او هر لفظ را در فضای نزول مورد تحلیل قرار داده و استفاده‌های شایان بلاغی کرده است. به عنوان نمونه، در معنای ابل که در نگاه نخست ساده به نظر می‌آید و به معنای شتر است، می‌توان دقت وی را دید. ایشان قول لغویان را ذکر کرده که همگی جز شتر چیز دیگری نیاورده‌اند؛ البته فیروزآبادی معنای ابر باران‌زا را هم ذکر کرده است؛ مرحوم واعظ‌زاده در اینجا هنرنمایی کرده و تمامی کاربردهای ابل را نشان داده و بحث کرده است. وی در دو آیه‌ای که ابل در آن به کار رفته، یعنی از نظر آهنگی، آیه را بحث کرده است.

تفسیر لغوی آیت‌الله واعظ‌زاده از معنای ابل

وی با اشاره به آیات 143 و 144 انعام «ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ مِنَ الضَّأْنِ اثْنَيْنِ وَمِنَ الْمَعْزِ اثْنَيْنِ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحَامُ الْأُنْثَيَيْنِ نَبِّئُونِي بِعِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ»؛«وَمِنَ الْإِبِلِ اثْنَيْنِ وَمِنَ الْبَقَرِ اثْنَيْنِ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحَامُ الْأُنْثَيَيْنِ أَمْ كُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ وَصَّاكُمُ اللَّهُ بِهَذَا فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا لِيُضِلَّ النَّاسَ بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ» افزود: در این دو آیه تلاش‌های ارجمند و بی‌نظیر بلاغی و معنای واژه آیت‌الله واعظ‌زاده را می‌بینیم؛ وی گفته ضان و معز چون تناسب معنایی دارند، کنار هم و ابل و بقر هم چون تناسب معنایی و آهنگی دارند، عطف به هم آمده‌اند. همچنان در تقدیم ضان بر معز هم بر کثرت ضان در نزد عرب اشاره دارد.

طیب حسینی با بیان اینکه وی گفته در آیاتی که ابل آمده، خطاب به مکیان است که نشان می‌دهد شتر در نزد آنها دارای اهمیت است، تصریح کرد: همچنین در آیه شریفه 17 سوره غاشیه، أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ؛ برخی از مفسران محتمل دانسته‌‌اند که ابل در اینجا ابر باران‌زا باشد، دلیلشان این است که در آیه به چهار پدیده آسمان، کوه و ... اشاره شد و اگر به معنای شتر بگیریم تناسبی با آسمان و زمین ندارد، لذا به ابر تعبیر کرده‌اند، زیرا متناسب، ولی وی با تأثیرگیری از زمخشری معنای شتر را ترجیح داده و تحلیلی بر معنای فضای نزول ارائه کرده، گرچه احتمال باران را هم پذیرفته است.