نصیری: خودبنیادی تمدن بشری را قبول ندارم / اکبرنژاد: تمدن بشری توقیفی نیست

به گزارش ایکنا؛ مناظره «حدود مشروعیت ابزارهای مدرن»، 16 اسفندماه با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین اکبرنژاد، تولیت مؤسسه فقاهت و تمدن‌سازی و مهدی نصیری، نویسنده و استاد دانشگاه برگزار  شد.

مهدی نصیری، نویسنده کتاب «اسلام و تجدد» در این مناظره با بیان اینکه آنچه به عنوان تعارض اسلام و مدرنیته مطرح است، ناظر به مقام عمل نیست و بیشتر بحثی نظری است، گفت: به هیچ وجه نظر ما این نیست که باید در برابر علوم و تکنولوژی مدرن مقاومت شود، بلکه بسیاری از موارد و ابزارها از باب تأمین امنیت و معاش، لازم است.

وی افزود: معتقدم مدرنیته و تجدد، یک مکتب و آئین و کل است که اجزای آن قابل تفکیک نیست و همه ویژگی‌های یک مکتب را دارد و در برابر ادیان الهی قرار گرفته و بحث تقابل دو مکتب مطرح است؛ بحث بنده در مورد فلسفه مدرن، مبانی معرفت‌شناسی و اخلاق مدرن نیست و در این خصوص بین متدینین اختلافات حادی در این عرصه نداریم. زیرا همه استغنای از وحی و نسبیت و خودمحوری بشر دنیای مدرن را نقد کرده و می‌دانیم با مبانی دینی ما ناسازگار است.

نویسنده «اسلام و تجدد» اضافه کرد: نظر مشهور این است که علوم ابزار خنثی و لابشرط هستند و بستگی به کاربرد آنها دارد که استفاده از آن را مجاز یا غیرمجاز بدانیم و نقد ما هم بر این مسئله است؛ نظریه مشهوری در اذهان همه جا افتاده که تمدن بشری سیر خطی داشته و انسان در سیری چندهزار ساله، تمدن را خلق کرده است از دید بنده حرف غلط و بی‌بنیادی است و جز غربی‌های دوره مدرن و دهری‌مسلک‌ها، کسان دیگری تمدن را خودبنیاد نمی‌دانند و آن را به ادیان و به آسمان نسبت می‌دهند.

ریشه تمدن بشر در وحی

وی افزود: خداوند وقتی آدم را خلق کرد، او همانطور که رسالت داشت در باب شریعت و دین و معنویت و آخرت معلم انسان باشد، به همان میزان موظف شد تا تمدن‌سازی بکند و ساختارهای معیشتی و ابزارسازی را هم به بشر ارائه کند؛ یعنی آنچه برای ایجاد یک تمدن متعادل و در راستای عبودیت انسان لازم بود، از سوی خدا به آدم(ع) ارائه شد.

نصیری تصریح کرد: تمدن بشری تا حضرت ادریس که هنوز هزار سال از عمر بشر نگذشته بود، شکل گرفت و معماری، لباس، طب، زبان و همه ابزارهای لازم برای تمدن بشری فراهم شده بود؛ البته انبیاء بعدی دنبال تمدن نرفتند، زیرا تمدن مطلوب شکل گرفته بود و اگر پیامبر به تمدن رو نیاورد، نه اینکه رسالت تمدنی نداشت، بلکه چون این تمدن شکل گرفته بود و در حد نیاز انسان، ابزار در اختیار او قرار داشت، البته پیامبر و ائمه در طب دخالت‌هایی داشته‌اند، اما آن هم برای جبران نقصی بود که در این علم وجود داشت.

مدرنیته بدعت است

وی با بیان اینکه نوسانات تمدنی و تحول تمدنی تا قبل از دوره مدرن اندک بوده است، تصریح کرد: بنابراین انبیاء معمار و معلم تمدن بوده‌اند و تمدن متناسب با مصلحت بشر را ارائه کردند و قرار نبوده چیزی بیش از این ارائه شود؛ لذا آنچه در دوره مدرن رخ داده بدعت تمدنی و دستکاری در نقشه راه انبیاء است؛ البته اگر انبیاء بانی تمدن ابتدایی و در حد نیاز انسان نبودند تمدنی ایجاد نمی‌شد. برخی بزرگان مانند علامه جعفری و مصباح گفته‌اند که هسته اولیه تمدن را انبیاء به انسان دادند و بشر خودش آن را پرورش داد که بنده این را قبول ندارم.

وی با بیان اینکه قواعدی چون لاضرر و حرمت تشبه به کفار مؤید گفتار بنده است، اظهار کرد: سؤال این است که آیا ما مطلقا حق نداریم دست به نوآوری تمدنی بزنیم یا به صورت نسبی می‌توانیم؟ ممکن است انبیاء ابزاری را بعینه تعلیم نداده باشند، ولی ممکن است یک آموزه تمدنی داده باشند و با استناد به آن بتوانیم اجتهاد و حکم کرده و ابزاری به دست بیاوریم که نمونه آن در فقه وجود دارد.

نصیری بیان کرد: بنابراین اگر قرار باشد نوآوری ماهوی رخ دهد، از مصادیق تمدنی خودبنیادی است که بشر نباید سراغ آن می‌رفت. مثلاً در دوره مدرن، الکتریسیته ایجاد شده است که در وهله اول باعث تولید برق و خدمات به بشر است، اما چون تغییر ماهوی است، خلاف سیر تمدنی مورد نظر انبیاء است.

تمدن بشری توقیفی نیست

در ادامه حجت‌الاسلام اکبرنژاد، تولیت مؤسسه فقاهت به نقد سخنان وی پرداخت و با بیان اینکه بنده اصل سخن ایشان را در مورد مدرنیته می‌پذیرم و مدرنیته را سیر تکاملی انسان نمی‌دانم، اظهار کرد: از جمله انحرفات کلیدی بشر، مدرنیته کنونی است، اما بحث بنده در حدود مشروعیت ابزارسازی است. گاهی گفته می‌شود که ما ابزارسازی به این غلظت را قبول نداریم و از طرف دیگر گفته می‌شود که هر آنچه برای عبودیت بشر لازم بوده، از سوی انبیاء بیان شده است و به عبارتی ما حق نداریم تمدن بشری را توسعه بدهیم و نوآوری کنیم.

اکبرنژاد با بیان اینکه ابزارسازی می‌تواند متناسب با سیر تحولی انسان مدرن شود و تغییراتی ایجاد کند، لذا توقیفی نیست؛ تصریح کرد: در هر مسئله فقهی بسیار مهم است که ما ابتدا سنخ‌شناسی کنیم و ببینیم در حوزه امور تعبدی است یا عقلائی؛ ابزارسازی در حوزه امور تعبدی نیست، نمی‌گویم شارع در آن دخالت ندارد، بلکه در ابتدا با عقل درک می‌کنیم و به آن گرایش داریم؛ انسان بر فطرت استخدام آفریده شده است و وقتی قرار است کار سختی را انجام دهد، دنبال ابزاری می‌رود که آن را در زمانی کوتاهتر انجام دهد.

ساخت ابزار عقلائی است

وی با بیان اینکه خداوند با قدرت ابزارسازی به انسان کرامت داده است، اما حیوانات این قدرت را ندارند، اظهار کرد: یک ارتکاز عقلائی وجود دارد که انسان در راه ساخت ابزار تلاش کرده و آن را توسعه می‌دهد و عقل هم منعی برای آن قائل نیست، مگر اینکه تالی فاسدهایی بر آن مترتب شود که حد بخورد و محدود شود. اگر ورود شارع به این مقوله قطعی نباشد اصل اولیه عقلی داریم و آن ساخت ابزار و ارتقاء آن است.

اکبرنژاد اضافه کرد: بنده با اینکه باستان‌شناسان تحلیل می‌کنند که انسان در غار بوده و خودش به تدریج پیشرفت کرده است، مشکل دارم و برای بنده قابل تحلیل نیست و از طرفی خلاف قرآن و روایات است؛ مگر می‌شود خداوند انسان را بیافریند و رها کند، بدون آنکه زبانی به او بیاموزد، در حالی که برخی دانشمندان می‌گویند بشر مدت‌ها زبان بلد نبود و به تدریج آموخت؛ این برای بنده پذیرفتنی نیست.

لسان دین در توسعه ابزار سلبی نیست

تولیت مؤسسه فقاهت و تمدن‌سازی افزود: جبرئیل به آدم آموخت اگر دنیا به شما فشار آورد، دین‌فروشی نکنید و کار را با ابزارها جلو ببرید؛ خواسته من از آقای نصیری این است که یک روایت بیاورید که لسان سلبی و قدغنی داشته باشد و بگوید شما حق ندارید ابزار جدید بسازید یا آن را توسعه دهید. حکمت خدا اقتضاء می‌کرد که بشر از ابتدا سطحی از تمدن را داشته باشد، لذا می‌دانست آهن و آتش چیست، اما نفرموده که حق ندارید آنچه را انبیاء گفته‌اند، توسعه و رشد دهید.

وی تأکید کرد: امام صادق(ع) در مناظره با آن طبیب هندی، ثابت کرده که طب ریشه در تعلیم انبیاء دارد، اما هرگز قصد ندارند بگویند آنچه ایشان گفته‌اند، تمام است و شما حق کشف جدیدی ندارید؛ اصلاً شاید انبیاء برخی داروها و درمان‌ها را متناسب با محیط زندگی خود گفته‌اند، بنابراین مسیر مسدود نیست.

استاد حوزه علمیه افزود: اگر خدا می‌خواست این کار را حرام کند، باید می‌گفت و نه یکبار و دوبار، بلکه موظف بود که رویه‌های عقلائی را واضح بیان کرده و جلوی آن را بگیرد، همانطور که ربا را حرام کرد و آن را فریاد زد؛ ما معتقدیم که اگر انبیاء نبودند، ما به غیب رهنمون نمی‌شدیم، اما به ابزارها به تدریج می‌رسیدیم، هرچند با تأخیر همانطور که مدرنیته این را نشان داده است.

اکبرنژاد اضافه کرد: انبیاء منع نداشتند که بشر با ابزاری راحت‌تر از الاغ و شتر و ... زندگی کند، اما دیده‌اند که بشر در قبال این سطح از رفاه و ابزار که راحت در اختیار او بود، شاکر نبود، بلکه راه هدایت را بست و انبیاء را سر برید و مسیر هدایت را سد کرد و خون‌ها ریخت، بنابراین چه دلیلی دارد خدا به این انسان طغیانگر کمک کند.

رشد ابزارهای زندگی در دوره ظهور

استاد حوزه علمیه افزود: تصور کنیم اگر ولایت امام زمان محقق شود، چه استبعادی دارد که سطح ابزارهای بشر ارتقاء یابد؛ در روایات آمده که ائمه معصومین(ع) فرمودند برخی نکات علمی را که به بشر آموختیم، در دست دشمنان ما افتاد و علیه ما به کار بردند، لذا در دوره ظهور همه حقایق شکوفا خواهد شد و در این دوره، بشر ابزارهای مدرن‌تری خواهد داشت و اساساً برای حکومت امام لازم هم هست، گرچه ممکن است از سنخ ابزار فعلی نباشد.

ابزارسازی تعبدی است

در ادامه این مناظره، مهدی نصیری مجدداً به دفاع از سخنان خود پرداخت و گفت: آقای اکبرنژاد فرمودند که ابزارسازی تعبدی و توقیفی نیست، ولی همه ادعای بنده این است که توقیفی است؛ اینکه فرمودند ابزارسازی در فطرت ما وجود دارد، درست است؛ توحید هم همینطور است، ولی انبیاء معلم و شکوفاکننده فطرت هستند تا انسان که استعداد قرب خدا را دارد، به آن رهنمون شود؛ انسان با هدایت انبیاء می‌تواند ابزار بسازد و  اگر آنها این کار را نمی‌کردند، تمدن بشری شکل نمی‌گرفت. البته بشر مدرن توانست به برکت آن خمیرمایه و ماده اولیه در مسیر غلط پیشرفت کند.

وی افزود: مدعای بنده با صرف آیات هم قابل اثبات است و نیازی به روایت هم نداریم؛ از جمله آیه 31 بقره «وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ». یا آیه 5 سوره علق؛ «عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ»؛ همه چیزی را که انسان نمی‌دانست خدا به او آموخت.

وی افزود: ایشان فرمودند دلیلی از روایات بیاورید که ما از ساخت ابزار نهی شده باشیم، اما معتقدم وقتی گفته شده ما برای شما انبیاء را فرستادیم تا آنچه مایه بقا و مصالح دینی و دنیای شماست بیاموزند، دلیلی برای نوآوری وجود ندارد. ضمن اینکه در توحید مفضل، امام صادق ع) فرموده است که مفضل فکر کن در اینکه خدا چگونه علومی را که مورد نیاز بشر بود، به او یاد داد؛ مانند کشاورزی و استخراج معادن و آنچه را مصلحت نبود، نیاموخت مانند علم غیب.

نصیری خطاب به اکبرنژاد با بیان اینکه ابداً سراغ نداریم که بشر در متون دینی، توصیه به نوآوری و اختراع و اکتشاف شده باشد؛ تصریح کرد: ایشان فرمودند اگر به بشر علم ابزارسازی را نگفته بودند، بشر خودش می‌ساخت، در حالی که معتقدم اصلاً حیات بشر شکل نمی‌گرفت. همچنین فرمودند چون انسان شاکر نبود، ابزار جدید به او ندادند، ولی مگر ابزار جدید بهتر از قدیم بود که به او ندادند؟

ابزار دوره ظهور از سنخ ابزار مدرن نیست

وی اضافه کرد: ایشان فرمودند در ولایت امام زمان شاهد رشد ابزارها خواهیم بود؛ بله در تمدن مهدوی براساس روایات با امور خارق‌العاده ابزاری و تکنیکی مواجهیم، اما از سنخ ابزار مدرن نیست، بلکه امتداد در چشم و گوش و مانند طی الارض است، زیرا مجموعه مدرنیته بدون استثنا با یک عارضه عجیب و غریب مواجه است که چندین بحران برای بشر ایجاد کرده است.

همه چیز را سیاه و سفید نبینید

در ادامه اکبرنژاد گفت: اشکال آقای نصیری این است که روشمند بحث نکرده و همه چیز را سیاه و سفید می‌بینند؛ مثلاً ما در مورد پیکره نماز تصور اولی نداریم، اما می‌دانیم عبادت خوب و دارای آثار معنوی است؛ هیچ وقت بنای عقلائی و عمومی در تمام عالم برای نماز به عنوان امر تعبدی شکل نمی‌گیرد، اما میل به ابزارسازی بنای عقلائی در تمامی زمان‌ها و مکان‌ها بوده است، بنابراین اگر شارع قصد مخالفت بر بنای عقلا داشت، با قاطعیت جلوی آن می ایستاد و می‌گفت قبول ندارم.

وی افزود: سؤال این است که آیا بشر این‌قدر مستاصل است که به اندازه گوسفند و گاو نمی‌تواند گلیم خود را بیرون بکشد؟ در مورد انسانی حرف می‌زنیم که مدرنیته را ساخته. آیا او نمی‌توانست بفهمد چگونه خانه بسازد و از اسب استفاده کند> بنابراین انبیاء بعد هدایتی را برعهده داشتند و حق نبود آن را رها کنند، ولی ابزارسازی را خود بشر هم می‌توانست با تأخیر به دست آورد.

استاد حوزه علمیه اضافه کرد: در مورد آیات بیان شده هم چه دلالتی بر این دارید که همه ابزارسازی را باید انبیاء انجام دهند؟ از طرفی دلیلی وجود ندارد هر چیزی را که از ناحیه خداوند است، به اولیاء او نسبت دهیم؛ خداوند علم غیب به انسان نداده است؛ یعنی ابزارهای آن را ندارد، ولی دلیل آن نیست که قدرت ابزارسازی را هم نداده باشد. مگر در روایت بیان نشده که در جنگ خیبر دستوری از پیامبر صادر شد و اصحاب از ایشان پرسیدند که این مسئله وحی است یا نظر شما؟ و ایشان به نظر آن صحابی عمل کردند. 

اشتباه در فهم اخبار ظهور

اکبرنژاد گفت: در روایات توصیه به اختراع نشده و دلیلی هم نبوده است، زیرا طغیان بشر بیشتر می‌شد؛ امام زمان هم مدرنیته با این ابزار کنونی را قبول ندارند؛ بنده ارتقاء و پیشرفت ابزارهایی را می‌گویم که نیازهای الهی، انسان او را وادار به ساخت می‌کند. لذا معتقدم اگر امام زمان بالای سر ما بود، ممکن بود بشر را به سمت سوخت فسیلی نبرند، بلکه به سمت ساخت ابزارهایی ببرند که این‌قدر آسیب‌زا نبود. بنابراین در مورد فهم حضرتعالی از روایات آخرالزمان، اشکال جدی دارم و معتقدم که فهم ظاهری وجود دارد.

مهدی نصیری در پایان بیان کرد: نکته مهم و کلیدی این است که عقلی بودن یک مسئله به معنای بی‌نیازی از تعلیم نیست؛ اگر توحید عقلی است، چون راهی جز این ندارد، اما این استدلال عقلی هم نیاز به معلم دارد و ساخت تمدن و ابزار هم نیاز به معلم و هادی دارد که وحی بوده است.

گزارش از علی فرج زاده