بیان مناقب امام حسین(ع) در مداحی‌ها کمرنگ است/ مقابله فرهادمیرزا با تحریفات عاشورا

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالفضل هادی‌منش، محقق و پژوهشگر سیره اهل بیت(ع) و شارح مقتل «قمقام زخار و صمصام بتار» نوشته فرهادمیرزا، از شاهزادگان معروف دوره قاجار، در نشست «نقد و بررسی این مقتل که از سوی مؤسسه آموزش عالی امام خمینی(ره) استان فارس برگزار شد، گفت: نویسنده، عموی ناصرالدین شاه و پسر عباس میرزا، ولیعهد و در زمره اشراف‌زادگان بود. در دوره قاجار استبداد و خفقان شدیدی وجود داشت و با این حال، آزاداندیشی مانند فرهادمیرزا آثاری از جمله این مقتل را نوشت و به بیان حقایقی پرداخت. البته ناصرالدین شاه که عمویش، فرهادمیرزا را رقیب بزرگی برای حکومتش می‌دانست محترمانه‌ او را تبعید کرد تا خطر بزرگی از حکومتش دفع شود.

وی افزود: فرهادمیرزا به عتبه کاظمیه رفت و مبلغ زیادی را (500 هزارتومان پول آن دوره) که ناصرالدین شاه به او داده بود خرج این عتبه کرد و گنبد و بارگاه امروزی عتبه کاظمیه محصول تلاش این شخصیت است و خودش هم در آنجا دفن شد. در هر صورت فرهادمیرزا از پیروان اهل بیت(ع) بود که عمرش را صرف نوشتن این مقتل و تعمیر  و ساخت بقاع متبرکه کرد. نام مقتل به معنای دریای آکنده و شمشیر برنده است؛ فرهاد میرزا در بازگشت از سفر حج با کشتی، دچار طوفان می‌شود و نذر می‌کند در صورتی که سالم برسد این مقتل را بنویسد؛ البته فردی در هنگام طوفان شدید به فرهادمیرزا می‌گوید که شما تربت والاگهر مزار امام حسین(ع) را همراه داری و از آن استفاده کن و او چنین می‌کند و کشتی از طوفان نجات می‌یابد. بعد از این ماجرا فرهادمیرزا نوشتن این کتاب را شروع کرد؛ البته برخی گفته‌اند وی در مجلس روضه‌ای حضور داشت و مشاهده کرد فردی در منبر تحریفاتی درباره عاشورا بر زبان می‌راند و این هم انگیزه‌ای شد تا مقتلی بدون تحریف بنویسد. او فردی عالم و اندیشمند بود و حتی بزرگان علم و ادب اروپا را می‌شناخت.

هادی‌منش با اشاره به این نکته که نثر دوره قاجار مصنوع و متکلف است، افزود: مثلا کلمات فارسی مانند توپ را جمع مکثر می‌بستند و عبارات را سجع‌گونه به کار می‌بردند. لذا قابل فهم و انس با عموم مردم نبود. البته در این دوره شعرا بیشتر در مشاغل معمولی جامعه مانند نانوا و مسگر وجود داشتند ولی این فضا کم‌کم رنگ باخت؛ در مقتل قمقام با متنی فاخر و مصنوع روبه‌رو هستیم که در آن ایهام و استعاره و کنایه و مجاز زیاد است. ادبیات این مقتل هم به تبع ادبیات آن دوره، متکلف است. این مقتل به فارسی نوشته شده ولی اگر عربی بود شاید راحت‌تر می‌توانستیم آن را بفهمیم. من در شرح خودم به دنبال این بودم که این تکلف را کاهش دهم. آیت‌الله سبحانی در جلسه‌ای فرمودند که این مقتل بهترین مقتل شیعه است، زیرا فقط گزارشگری و بیان حادثه نکرده و موضع و تحلیل هم دارد و نقد می‌کند. فرهادمیرزا در گزینش اخبار دقت فراوانی به خرج داده تا مطالب درستی تألیف و تحریف درباره عاشورا کمتر شود.

هادی‌منش با ذکر اینکه دیدگاه تحریف‌ساز از ابتدای نهضت عاشورا در طول قرون متمادی وجود داشته است، گفت: گفتمان مقاتل رویکردهای مختلفی داشته و بر برخی ادبیات عرفانی و بر تعدادی حماسی حاکم است؛ برخی تعداد دشمنان را بالا می‌برند تا مظلومیت امام(ع) بیشتر نمایان شود؛ فاضل دربندی گفته است که دو هزار هزار نفر یعنی دو میلیون نفر حضور داشتند، در حالی که واقعیت ندارد. مظلومیت امام، عطش ایشان و سپاهیان زیاد دشمن بود، ولی قطعا بالاترین مظلومیت این است که مسلمین گرفتار فردی مانند یزیدند که خود را خلیفه و امیرالمؤمنین و خلیفه پیامبر(ص) می‌داند و امام حسین(ع) باید آواره باشد.

این پژوهشگر با بیان اینکه تعبیر « ان کان دین محمّد لم یستقم الّا بقتلی یا سیوف خذینی» از یک شاعر است که به اشتباه به امام(ع) نسبت داده شده است، تصریح کرد: البته این تعبیر از امام حسین(ع) نیست، ولی قطعا منش امام(ع) این است؛ حسین(ع) از مدینه که شهر جد و پدر و مادر و برادر و خود اوست بیرون آمد تا در برابر خلیفه غاصب بایستد و اسلام را نجات دهد. متأسفانه برخی از بنی‌هاشم مانند برادرزاده و پسر عموهای پیامبر(ص) و امام علی(ع) با امام حسین(ع) همراه نشدند و حتی تلاش کردند که مانع حرکت امام(ع) شوند.

مقتل فرهادمیرزا؛ نه به تحریفات

وی افزود: مقتل فرهادمیرزا حرکتی اعتراضی به تحریفات بود او بر خلاف جریان حاکم دوره خود حرکت کرد، زیرا از منشورات دوره خود رضایت نداشت؛ شهید مطهری هم در حماسه حسینی علیه این تحریفات سخن گفت. لذا بازتاب زیادی داشت؛ مقتلی که به تعبیر شریعتی فقط می‌خواهد اشک درآورد و زخم‌های جسم را نشان دهد نمی‌تواند حرکت‌آفرین باشد.

هادی‌منش با بیان اینکه مانیفست این مقتل، مقابله با تحریفات است، اظهار کرد: حسن دیگر آن استفاده از منابع معتبر شیعه و سنی است و آنها را نقل هم کرده است؛ ایشان بیش از صد حدیث در منقبت حضرت سیدالشهداء(ع) را در ابتدای مقتل آورده است و در خلال جریان تاریخی عاشورا از خلافت معاویه یعنی نقطه شروع تحریف آغاز کرده؛ زیرا معاویه در دوره عمر به خلافت شام رسید و بعد از عثمان با سیاست فریب و تطمیع و تهدید به خلافت سرزمین‌های اسلامی رسید و یکی از کارهای وی جعل حدیث و ایجاد بدعت بود؛ فرهاد میرزا هم در این کتاب نظام سلطه بنی‌امیه و احادیث جعلی را نقد کرده است.  

این محقق اظهار کرد: فرهاد میرزا معتقد بود که زمانی جریان عاشورا خوب فهمیده می‌شود که دوره معاویه به خوبی تحلیل شود؛ او ریل‌گذاری کرده که وقتی کسی به متن مقتل رسید پذیرش مطالب برای او آسان شود؛ وی به دوره امام علی(ع) و دوره امام مجتبی(ع) هم پرداخته و به خصوص به مظلومیت امام حسن(ع) و کنش‌های معاویه توجه ویژه کرده است و صرفا مظلومیت را به دوره امام حسین(ع) و روز عاشورا نمی‌برد، بلکه با نگاه فروکاهنده شان اهل بیت(ع) مقابله کرده است؛ نگاهی که ائمه(ع) را جنگ‌طلب معرفی می‌کرد و رفته‌رفته به دوره امام حسین(ع) رسیده است و مجددا به منقبت می‌پردازد.

وی ادامه داد: در این بخش به دیدارهای امام و حرکت ایشان از مدینه و منزلگاه‌ها و ملاقات با سران قبائل پرداخته است؛ از جمله نقل شده که در مکه دو نماز جماعت وجود داشت که یکی به امامت امام حسین(ع) بود و دیگری را عبدالله بن زبیر برعهده داشت که از او به روباه در تاریخ یاد شده است. ماجرای حر و روز عاشورا و انتقال اسرا به شام و به خصوص عقوبت قاتلان شهدای کربلا از دیگر مطالب این مقتل است؛ به ویژه فصل مستوفایی درباره قاتلان شهدای کربلا و عار و ننگ و ذلت آنهاست. 

مشکل مداحی‌های امروزی

هادی‌منش تصریح کرد: در برخی مقاتل مطالبی وجود دارد که مثلا بعد از عاشورا دو آفتاب برآمد و طوفان سرخی صحنه کربلا را در نوردید و از سنگ‌ها خون می‌آمد، ایشان هم به این مطالب اشاره کرده ولی مهمتر اینکه به کرامات امام حسین(ع) از ابتدای تولد پرداخته است؛ در ادامه هم به زندگی امام سجاد(ع) و خروج مختار و قیام توابین می‌پردازد و در صفحات پایانی کتاب هم نگاهی به مزار حضرت سیدالشهدا در دوره دوم عباسیان یعنی دوره متوکل دارد که مزار امام(ع) را خراب کرد.

وی با بیان اینکه این مقتل جامع و کامل است، گفت: فردی 250 سال پیش مقتلی برخلاف جریان غالب فکری و ادبیاتی دوره خویش نوشته است. اما امروز مطالبی از سوی مداحان در مورد زیبایی حضرت عباس(ع) و مباحث عاطفی خانواده حضرت و نه خود ایشان، مانند دختران و پسران و برادران و حضرت زینب(س) با همه شأنی که دارند و یا حرم و بین‌الحرمین بیان می‌شود و کمتر شاهد منقبت و حماسه و شجاعت خود حضرت حسین(ع) هستیم ولی این مقتل صفحات زیادی را به مناقب خود امام(ع) اختصاص داده است. او از زمانش دو قرن جلوتر بود. یکی از کارهایی که روی این مقتل صورت گرفت، اصلاح برخی اغلاط بود؛ مثلا ایشان مطلبی را به سلمان فارسی نسبت داده، در صورتی که از فرد دیگری که سلمان نام داشته بیان شده یا برخی اماکن را به کار برده ولی توضیحی درباره آنها نداده است.