اعتدال و عدالت در سیره پیامبر گرامی اسلام (ص)

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، علیرضا آزاد، استادیار دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد، شامگاه گذشته 12 مهرماه در نشستی مجازی با موضوع  «اعتدال و عدالت در سیره پیامبر اسلام (ص)» اظهار کرد: در سیره رسول اکرم (ص) آنچه که بیشتر به چشم می‌خورد اعتدال و عدالت است. حضرت علی(ع) در عبارتی به زییایی می‌فرمایند: «جاهل را نمی‌بینیم مگر در حال افراط و تفریط». نظریه اعتدال در اخلاق، نظر بر اخلاق فضیلت‌گراست که از زمان افلاطون این نظریه مطرح بوده است.

وی عنوان کرد: از آنجایی که واژه اعتدال عینا در قرآن نیامده، بلکه با واژه‌های مشابهی از این معنا یاد شده، لذا این مسئله همواره برای افراد با ابهام و تاریکی‌هایی مواجه بوده است.

استادیار دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد بیان کرد: به نظر می‌رسد که اعتدال از ریشه عَدَلَ همراه با عدل و عادل است. عدل به معنای باور به اینکه حق هرچیزی ادا شود و اعتدال هم به این معناست که این عدل و عدالت را در  عمل پیاده کردن است. اعتدال نیز یعنی عدل داشتن در عمل و پیاده کردن عدل در رفتار است. از این جهت اعتدال را صورت عملی عدالت می‌دانیم نه صرفا حد میانه یک چیز.

پیامبر(ص) اسوه اعتدال بودند

آزاد خاطرنشان کرد: در حقیقت رسول اکرم(ص) در زندگی خود اسوه اعتدال بودند. از یکی از این اعتدالات نبوی می‌توان به عبادات ایشان اشاره کرد که در حقیقت ایشان به صورت معتدل عبادت می‌کردند و در حالی که فرموده‌اند «این دین بسیار محکم و متین است پس با ملایمت با آن درآیید و عبادت خدا را به بندگان خدا تحمیل نکنید» حتی در عبادت خداوند پیامبر معتدلانه توصیه می‌فرمایند که «با اکراه و اجبار افراد را به عبادت در نیاورید».

وی اظهار کرد: همچنین در کسب روزی و روزی حلال نیز فرموده‌اند که در کسب روزی میانه‌روی کنید، چرا که هرکس به آنچه که برایش آفریده شده دست می‌یابد و به عبارتی می‌فرمایند که در طلب روزی و مقام نه نسبت به آن بی‌تفاوت و نه آنگونه که شدیدا به آن دلبستگی داشته باشید. ایشان همچنین در زندگی خانوادگی خود نیز معتدل بودند.

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد گفت: این در حالی است که در سوره فرقان نیز خداوند فرموده است که«در انفاق به دیگران هم جانب اعتدال را رعایت کنید و در این مسیر هم نباید اصراف کرد» که منظور از این انفاق در اینجا انفاق به دیگران، خانواده و... است که این انفاق می‌تواند در حوزه فکری، مالی، سخن گفتن با دیگران، اخلاق ورزیدن و... باشد که این نوع انفاق را هم باید در حد معتدل در رفتار خود رعایت کنیم.

آیات و روایات در باب توصیف نبی مکرم اسلام (ص)

آزاد عنوان کرد: امیرالمومنین(ع) در خطبه‌ها و در جای جای نهج‌البلاغه، پیامبر اسلام (ص) را توصیف می‌کنند و در جایی می‌فرمایند که «پیامبر(ص) وقتی وارد منزل خود می‌شدند وقت و زمان خود را به سه قسمت تقسیم می‌کردند: بخشی از زمان از آنِ خداوند بود و در رابطه به نبوت خود افداماتی انجام می‌دادند، بخشی را نیز با زن و فرزند به سر می‌بردند و دلجویی می‌کردند و بخش سوم نیز از آنِ خودشان بود و با خودشان خلوت می‌کردند».

وی بیان کرد: در حقیقت این پیامبری که بخشی از زمان خود را برای اهل خانه صرف می‌کرد، اما از مدار عدالت در عمل خارج نمی‌شد.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: در زمان پیامبر(ص) که مردم ایشان را یا رسول‌الله خطاب می‌کردند، حضرت فاطمه (س) نیز پدرشان را اینگونه صدا می‌کردند، اما روزی پیامبر به ایشان گفتند که دخترم من می‌خواهم که تو مرا با همان لفظ پدرم صدا کنی، اما این لطافت و مهربانی در حد اعتدال خود بود، چرا که از طرفی نیز به فاطمه (س) گفتند که دخترم اگر وسیله‌ای را از بیت‌المال حتی به امانت به خانه ببری تو را همانند دیگران مجازات خواهم کرد، در حقیقت پیامبر(ص) حتی با نازدانه خود نیز اینگونه معتدل رفتار می‌کردند.

آزاد تصریح کرد: روایتی وجود دارد که در منابع هم از پیامبر(ص)، امام صادق(ع) و هم از امام علی(ع) در خصوص چگونگی اعتدال در دوستی و دشمنی، نقل شده که «دوست خود را از روی اعتدال دوست بدار که شاید روزی دشمنت شود و دشمنت را از روی اعتدال دشمن بدار که شاید روزی دوستت شود و شرمنده او شوی». این نقل قول مصداق این موضوع است که بیشترین دشمنی با پیامبر(ص) را افرادی چون ابوسفیان انجام دادند، اما پیامبر(ص) با این دسته از افراد جنگیدند، اما هیچگونه تعرضی به آن‌ها نکردند و با آن‌ها از روی اعتدال دشمن بودند.

وی گفت: این رفتار به ما می‌آموزد که امروزه ما باید این نکته را در نظر داشته باشیم که بدی‌ها و رفتارهای ناپسند برخی افراد باعث نشود که در ارتباط با آن‌ها از مجرای عدالت و مدار عدل خارج شویم و همواره باید در دشمنی خود با این افراد و نقد اینگونه افراد انصاف داشته باشیم، چرا که این نکته را قرآن برای ما توصیه و سفارش کرده است. 

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد گفت: رفتار پیامبر(ص) به گونه‌ای بود که بسیاری از افراد با ایشان صحبت می‌کردند و ایشان هم همیشه بدون هیچ چشمداشتی به صحبت‌های آن‌ها گوش می‌داد، اما این بدان معنا نبود که پیامبر(ص) حرف آن‌ها را تأیید کند، بلکه تنها گوش شنوایی برای آن‌ها بود، اما در این میان منافقان ایشان را بسیار آزار می‌دادند و می‌گفتند که گوش پیامبر(ص) به حرف دیگران است، اما خداوند در آیه‌ای از قرآن کریم به این افراد پاسخ داده است که چه گوش شنوایی بهتر از پیامبر(ص) برای شما.

آزاد تأکید کرد: امام صادق(ع) در توصیف پیامبر(ص) این روایت را دارند و می‌فرمایند: «رسول خدا نگاه خود را بین اصحاب خود به صورت مساوی تقسیم کردند» که این رفتار ایشان اوج عدالت در رفتار و نگاه پیامبر(ص) را نشان می‌دهد. همچنین امام علی(ع) نیز توصیف دیگری در مورد آن حضرت دارند و می‌فرمایندک «پیامبر(ص) پزشک دوره گرد بودند».

وی عنوان کرد: خداوند نیز درآیه دیگری آورده است که پیامبری از جنس خودتان برای شما آمده است که رنج‌های شما پیامبر را آزرده می‌کند، اسرار دارد تا شما را هدایت کند و نسبت به مومنان نیز دلسوز و مهربان است. در اینجاست که می‌توان دریافت که رفتار زیبای پیامبر(ص) و رحمةاللعالمین بودن ایشان یک استراتژی و تبلیغ رفتاری برای دین نیست، بلکه واقعیت وجود پیامبر(ص) را به ما نشان می‌دهد.

ستادیار دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد خاطرنشان کرد: حضرت علی(ع) در توصیف پیامبر(ص) می‌فرمایند: «پیامبر(ص) کسی است که به وسیله حق، حق را نه با دروغ و ظلم آشکار ساخت بلکه برای آشکار کردن حق، راه حق را در پیش گرفت» و متأسفانه این در حالی است که امروزه بالعکس این موضوع به فراوانی مشاهده می‌شود و افراد در برخی از رفتارهای خود در راه حق، راه اعتدال را در پیش نمی‌گیرند.