تجلی معارف دین و استنادهای قرآنی در خطبه فدکیه

«تاریخ و تقویم، شهادت حضرت فاطمه زهرا(س) را سیزدهم جمادی الاولی‌(هشتم دی) یا سوم جمادی الثانی‌(28 دی) ثبت کرده است. به مرور فاصله میان این دو تاریخ که حدود ۲۵ روز است ایام فاطمیه نامگذاری شد. خارج از اینکه کدام تاریخ، بیشتر قابل اتکاست و صرف نظر از اینکه مراسم حداکثر در همان دو روز یا در همه این ایام برگزار شود و هر کدام چه کارکرد‌هایی دارند؛ این نوشتار به کند و کاو علمی سخنرانی مهم سیاسی، فرهنگی حضرت فاطمه زهرا(س) مشهور به خطبه فدکیه می‌پردازد.

 

شهرت این خطبه به فدکیه سبب ایجاد این تصور نادرست شده است که گویا حضرت فاطمه درباره فدک(قطعه زمین) سخن گفته است، در حالی که سخنرانی آن حضرت(س) درباره ناب‌ترین اندیشه‌ها و معارف دینی و موضوعات مختلف اعتقادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی جامعه و مشحون از استناد به آیات قرآن کریم با فصاحت و بلاغت کم‌نظیر است. حتی آنجا که به طور غیر مستقیم درباره فدک سخن گفته است، به اصلاح تفسیر و برداشت نادرست از آیات «ارث» در قرآن کریم پرداخته است که خود الگویی برای فهم و تفسیر درست آیات قرآن کریم است. از این رو خطبه یا سخنرانی حضرت فاطمه(س) سندی پر افتخار و کم‌نظیر و یادگاری ماندگار از پاره تن رسول خدا(ص) برای فهم وقایع و حوادث حیات پیامبر(ص) و پس از آن است. تحلیل و تبیین موضوعات و مسائل پرداخته شده در خطبه، گره‌گشا در مهمترین مسائل و موضوعاتی است که مایه اختلاف میان مسلمانان بعد ارتحال پیامبر گرامی اسلام(ص) شده است.

 

خطبه، با نام خدا و حمد الهی آغاز سپس درباره جایگاه شکر و کارکرد‌های آن سخن گفته شد.

 

 

پس از آن به وحدانیت خداوند، فلسفه خلقت، نظام عقاب و ثواب پرداخته است.

شهادت به رسالت پیامبر رحمت، توجه پروردگار به مقام و جایگاه معنوی پیامبر(ص) و نقش او در هدایت جامعه و در نهایت نحوه ملاقات رسول خدا با پروردگار از دیگر موضوعات سخنرانی حضرت فاطمه (س) است.

جایگاه و نقش قرآن کریم در جامعه و نیاز مردم به قرآن از دیگر قلمرو‌های خطبه است. در همین قلمرو حضرت فاطمه(س) به شرائع(آیین) قرآنی و کارکرد‌های آن نیز پرداخته است.

شیوه دعوت پیامبر(ص)، وضعیت مردم قبل از بعثت، دگرگونی‌های که پیامبر(ص) در جامعه ایجاد کرد و نقش فداکارانه امام علی(ع) در تثبیت و تقویت اسلام و آسودگی و دور بودن برخی از اصحاب در سختی‌ها و درگیری‌هایی که پیامبر(ص) با آن دست و پنجه نرم می‌کرد، همچنین ظهور و بروز دسیسه‌ها و نفاق برخی صحابی پس از ارتحال پیامبر(ص) از مهمترین قلمرو‌های این سخنرانی است.

یکی از مهمترین موضوعات خطبه ارث و تحلیلی است که حضرت فاطمه(س) از استنباط اشتباه خلیفه اول از آیات ارث ارائه می‌کند و معتقد است چنین تفسیری از ارث متضمن بازگشت به عصر جاهلی و تخطی از دستور و احکام قرآن است.

اعتراض به سکوت، سهل‌انگاری و بی‌تحرکی «انصار» نسبت به تغییر ارزش‌ها و باورها، یکی دیگر از قلمرو‌های سخنرانی اوست.

حین سخنرانی حضرت فاطمه(س)، خلیفه اول به حضرت فاطمه(س) پاسخ می‌دهد و درباره استنباط عدم تعلق ارث(فدک) به حضرت فاطمه به سخنی از رسول خدا(ص) استناد می‌کند و می‌گوید بر اساس سخن پیامبر اسلام(ص) به فرزندان انبیا، پول، خانه و مزرعه ارث نمی‌رسد، فقط کتاب، حکمت، علم و نبوت ارث می‌رسد. وسائل زندگی(پول، خانه و مزرعه) متعلق به «ولی امر»(خلیفه) بعد از پیامبر (ص) است.

حضرت فاطمه(س) چنین قولی از پیامبر(ص) را متضمن مخالفت پیامبر(ص) با قرآن و احکام آن می‌داند.

سپس خلیفه اول سخنان حضرت زهرا(س) را تأیید می‌کند و این بار به نظر و اجماع مسلمانان در این تصمیم(محرومیت از ارث) استناد می‌کند.

در پایان حضرت فاطمه(س) به مردم خطاب می‌کند و می‌فرمایند: چرا در قرآن تدبر نمی‌کنید و به نتایج و خسرانی که روی گردانی از قران دامنگیر تان می‌شود، توجه ندارید.

 

سپس در حالی که متوجه قبر پدر بزرگوارش بود، اشعاری دردمندانه سروده است که ترجمه دو بیت آن چنین است؛ مردانى چند از امت تو همین که رفتى، و پرده خاک میان ما و تو حائل شد، اسرار سینه‏‌ها را آشکار کردند. بعد از تو مردانى دیگر از ما روى برگردانده و خفیف مان نمودند و میراثمان به غارت رفت.

هرچند خطبه با سخنان دردمندانه حضرت فاطمه(س) با قبر پیامبر اسلام(ص) به پایان می‌رسد، حسن ختام این خطبه پس از باز گشت به خانه و گفت‌وگوی ظاهرا انتقادیش با امام علی(ع) و پاسخ قانع کننده امام علی(ع) به حضرت فاطمه(س) است.

در نوشتارهای بعد به تحلیل هر یک از قلمرو‌های مزبور پرداخته می‌شود.»