از رمضونی تا هومبابایی

ماه مبارک رمضان جایگاه والایی در فرهنگ اسلامی و زندگی مسلمانان دارد و به‌ همین دلیل، از گذشته‌های دور، آداب و رسوم و آیین‌های ویژه‌ای برای آن تعریف شده است که بخش زیادی از آنها با گذشت زمان و تغییر و تحول در فرهنگ و سبک زندگی مردم به دست فراموشی سپرده شده‌اند. ارنواز فیروزیان، دکترای ادبیات تطبیقی و پژوهشگر فرهنگ و ادب عامه در سلسله یادداشت‌هایی که به‌مناسبت ماه مبارک رمضان در اختیار خبرگزاری ایکنا قرار داده است، به آداب این ماه در فرهنگ اصفهان قدیم می‌پردازد.

قسمت پنجم: رمضانی یا هومبابایی

این مراسم در شب‌های نیمه اول ماه رمضان، به‌ویژه شب پانزدهم برگزار می‌شده است و در محاوره، رمضونی گفته می‌شود.

در نطنز به این مراسم، جیرجیرونه می‌گویند و در کاشان و آبادی‌های اطراف آن، هومبابایی. در محلات، اهواهو می‌گویند. این مراسم اگرچه صورت‌های مختلف به خود گرفته، ولی در کل به این شکل است که پس از افطار، پسرهای جوان و نوجوان با هماهنگی قبلی در مکانی از آبادی جمع می‌شوند و از میان خود میان‌دار و صندوق‌داری انتخاب می‌کنند، همگی به در خانه‌ها می‌روند و میان‌دار اشعاری می‌خواند و گروه با تکرار بعضی از بیت‌ها او را همراهی می‌کنند. میان‌دار می‌گوید:

اول به مدینه مصطفی را صلوات/ دوم به نجف شیر خدا را صلوات

در کرب‌وبلا به شاه مظلوم حسین/ در توس، غریب‌الغربا را صلوات

و پس از هر مصرع، گروه می‌خواند: «حق یا محمد» و پس از آن اشعاری در ستایش ماه رمضان می‌خوانند و صاحبخانه را مدح می‌کنند و خواستار فیض از او می‌شوند. هدیه صاحبخانه، پول یا مواد خوراکی مثل کشمش، تخمه، گردو، بادام و کلوچه است. پس از دریافت هدیه، صندوق‌دار هدیه‌ها را جمع می‌کند و گروه برای صاحبخانه دعا می‌خواند.

میان‌دار می‌خواند: حق عمرش بده، برکتش بده، سروری‌اش بده، تاج سرش بده و گروه پس از هر جمله او آمین می‌گوید. اگر صاحبخانه چیزی به گروه ندهد، آنها اشعاری با هدف راضی کردن او می‌خوانند و اگر از این راه هم چیزی نصیبشان نشد، او را هجو می‌گویند و از در خانه فرار می‌کنند.

در بعضی از روستاها به جای شعرخوانی، بعضی از سوره‌های کوتاه قرآن مانند سوره شمس را می‌خوانند و در بعضی از مناطق، پس از هر آیه، هومبابا هومبابا می‌گویند.

درباره سبب شکل‌گیری این رسم در میان مردم، باوری وجود دارد که می‌گوید رسم مورد نظر به زمان پیامبر(ص) برمی‌گردد و به باور مردم، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) هر سال در شب پانزدهم ماه رمضان نزد جد خود می‌رفتند و سوره شمس را می‌خواندند و در پایان، برای پیامبر(ص)، پدر خود و همه مسلمانان دعا می‌کردند. پیامبر(ص) نیز برای خوشحالی نوه‌های خود مقداری خوراکی به آنها می‌داد و رسم رمضانی یا هومبابایی در گرامیداشت این خاطره است.

در بعضی از گزارش‌ها آمده است که بزرگسالان بر این نکته تأکید دارند که این رسم با هدف دستگیری از نیازمندان برگزار می‌شده و بعدها به نوعی سرگرمی کودکانه تبدیل شده است.

در شب‌های چهاردهم و پانزدهم ماه رمضان، گروهی از مردان به در خانه اهالی محل می‌رفتند، سوره شمس را می‌خواندند و صاحبخانه را دعا می‌کردند و صاحبخانه به میان‌دار پول می‌داد و گروه در پایان مراسم، پول جمع‌آوری شده را میان مستمندان و نیازمندان تقسیم می‌کرد.