واکنشی به اظهارات اخیر حجت‌الاسلام پناهیان در خصوص هنر تلاوت
حجت‌الاسلام والمسلمین پناهیان، خطیب کشورمان اخیراً در یکی از سخنرانی‌های خود نکاتی درباره هنر و فرهنگ تلاوت بیان کردهاند که در این زمینه عضو هیئت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه شیراز و حافظ کل قرآن کریم نکاتی را در این رابطه بیان کرده است.
اخیراً استاد گرانقدر و خطیب توانمند حجت‌الاسلام و المسلمین پناهیان فرمایشاتی در خصوص هنر و فرهنگ تلاوت معروض داشته‌اند. نگارنده که خود حضوراً و غیاباً از مکتب پرمایه تربیتی ایشان بهره‌مند بوده است، بر آن شد به بهانه این امر نکاتی که به فهم قاصرش می‌رسد را بیان کند. والله اعلم بالصواب...
1- تأثیرگذاری و تفوق اسلوب مصری و سبک ترتیل دست کم در سطح هنری و موسیقایی و توان القای معانی امری غیرقابل انکار و اذعان عام و خاص موید آن است اما واقع امر گرانی‌گاه نقد استاد پناهیان بر لزوم توجه به حزن‌انگیزی در تلاوت و پرهیز از هیجانات غیر ضروری و در تقابل با تذکرآفرینی است که در جای خود به مثابه طرح یک مشکل می‌تواند مورد توجه باشد اما حتی از این منظر هم اجمالا ظرفیت بالای برخی سبک‌های اسلوب مصری مثل سبک استاد منشاوی و کامل یوسف را نباید نادیده گرفت.
به نظر می‌رسد انس و آشنایی بیشتر خواص جامعه دینی با میراث ارزشمند تلاوت می‌تواند این تلقی نه چندان دقیق را تغییر دهد نکته مهم دیگر اینکه مراد ایشان از گریه کردن بیش از اینکه ناظر به سبک تلاوت باشد مرتبط با فضای محفل تلاوت است که گاه جنبه هیجانی آن بر تذکرآفرینی و حزن‌انگیزی غالب است که از این منظر حرف صحیحی بوده و البته تسری آن در حوزه مداحی نیز بیشتر است؛ در عین حال با نظرداشت جنبه هنری فنون تلاوت و مداحی که خود در جلب مخاطب و زمینه تاثیرگذاری مدخلیت دارد بروز هیجانات منبعث از هنرآوری قاری و مداح گریزناپذیر و گاه مطلوب است و نباید نگاه منفی به این مقوله داشت.
2- به باور نگارنده عنایت ناکافی دهه‌های اخیر به ظرفیت ترتیل در ترویج در قیاس با فن صعب و پر ارج تلاوت سبب شد بخش عظیمی از جامعه از انس با نوای قرآن محروم شوند؛ توجه سالیان اخیر به مقوله ترتیل و اقبال عمومی این ضعف و کم کاری را آشکارتر کرده لذا اگر نفس استماع قرآن به سبک ترتیل هنرمندانه و جذاب حتی در قالب کمی‌گرایانه جزءخوانی بسان دروازه ورود به آستان با عظمت قرآن کریم تلقی شده و متناسب با شرایط نه چندان خوب دین ورزی فعلی نگاه حداکثری و ایده‌آل منظور نشود باید گفت تلاوت و ترتیل با اسلوب فعلی مطلوبیت دارد و حمایت‌های بی‌بدیل رهبر معظم انقلاب از این جریان هم موید این مدعا بوده و شایسته است این حمایت پردامنه رهبری از سوی اساتید ولایت‌مداری چون استاد پناهیان در ارایه نظریات حول فرهنگ تلاوت مورد توجه قرار گیرد.
3- بایسته است جامعه پرافتخار قرآنی در نقدهای متوجه فن تلاوت به ویژه از سوی علمای ربانی - که از دریچه تدبر و تذکر به سان غایت مطلوب شریعت به امر تلاوت می‌نگرند - با گشودگی سعه صدر و مثبت‌نگری بیشتری عمل کرده و از نگاه‌های مصلحانه در پوشش ضعف‌های ترویج قرآن بهره جوید از جمله این نکات در فرمایش استاد پناهیان که دست کم می‌توان محل بحث قرار گیرد جا باز کردن برای اسلوب‌های دیگری چون سبک عراقی در کنار سبک مصری است البته ایشان سبک مصری را هم نفی نکرده و نکته جالب اینکه خود را مستمع ثابت رادیو تلاوت معرفی کردهاند به ویژه اینکه در گذشته تجربه کم توجهی به ظرفیت اسلوب ترتیل و پیامدهای منفی آن را با از دست دادن بخش معتنابه جامعه هدف شاهد بوده‌ایم.
فهم تنگ‌نظرانه و گاه عوامانه روایت قرایت به صوت و لحن عربی که تلاوت را در دایره مضیق موسیقایی تعریف کرده نیز منادی لزوم سعه صدر بیشتر در نقد نظریات دگراندیشانه و البته مصلحانه در حوزه تلاوت است.
4- جریان ضعیف و نه چندان موثر حضور تلاوت و قاریان در بطن واقعیات جامعه و حتی مناسک مذهبی حاکی از فرایند ترویج ناکارآمد بوده که در بیانات استاد پناهیان به نحوی نمود یافته لذا باید با پذیرش اصل مشکل بدون خودشیفتگی در جهت اصلاح ساز و کارها و ارتقای حضور اجتماعی پررنگ‌تر جریان تلاوت اقدام کرد.
5- نگارنده در عین در کنار دفاع از فرهنگ‌سازی رسانه‌ای موفق در جریان جزءخوانی‌های رمضانیه و رد فرمایش نامأنوس استاد پناهیان مبنی بر موهن بودن سبک تحدیر و ترتیل؛ سویه دیگر فرمایش ایشان یعنی دغدغه کمی‌گرایی افراطی در این مقوله را قرین صحت و شایان توجه می‌داند لذا دغدغه کیفیت‌گرایی استاد پناهیان را می‌توان با فرهنگ‌سازی حلقه‌های تدبری رمضانیه برای گروه‌های نخبگانی و حتی عمومی جامعه و یا حزب‌خوانی در فواصل روزانه به جای جزءخوانی پوشش داد.
6- در نهایت اینکه به باور قاصر نگارنده فرمایشات استاد پناهیان از منظری آرمان‌گرایانه مطرح شده و از این حیث می‌تواند از جهاتی الهام بخش و کارگشا باشد؛ در عین حال با دیدی واقع‌گرایانه که در رویکرد متعالی رهبری نمود یافته ترویج اسلوب تلاوت و ترتیل مصری کاملا مطلوب است، به ویژه اینکه چنین بیاناتی گاه موجبات آزردگی خاطر و کاهش انگیزه مبلغان نوجوان و جوان و اساتید قرآنی به عنوان جهادگران عرصه غربت‌زدایی از ساحت مقدسه قرآن کریم شده و برآیند این سنخ بیانات به رغم انگیزه‌های مصلحانه گوینده و در برداشتن پاره‌ای نکات قابل استفاده در تقویت فرهنگ ترویج قرآن کارگشا نیست و نیکوست نقد جوانب متعدد فن تلاوت به سان میراثی اصیل و پر ارج و البته پیچیده قبل از طرح عمومی آن هم توسط خطبای نافذالکلمه و پرمخاطبی چون استاد پناهیان در مجامع علمی با حضور صاحب‌نظران فن تلاوت مطرح شود تا ثمره آن ارایه سخنی استوار؛ سودمند و قابل اجرا در جهت ترویج فرهنگ قرآنی باشد.
حمید ایماندار، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه شیراز
انتهای پیام
