دفاع از حقانیت شیعه؛ انگیزه علامه امینی برای نگارش کتاب «الغدیر»

«اَلْغَدیر فِی الْکِتابِ وَ السُّنّة وَ الْاَدَب»، معروف به الغدیر کتابی به زبان عربی است که به قلم «علامه عبدالحسین امینی» و با موضوع اثبات امامت و خلافت بلافصل امام علی(ع) در واقعه غدیر نگاشته شده است.

نویسنده در این کتاب به ۱۱۰ تن از صحابه و ۸۴ نفر از تابعین پیامبر(ص) که حدیث غدیر را روایت کرده‌اند اشاره می‌کند. آنگاه ۳۶۰ تن از راویان حدیث غدیر از قرن دوم تا چهاردهم را برمی‌شمارد. در پایان هم اشعار شاعران مختلف را دربارهٔ این موضوع ذکر می‌کند.

کتاب الغدیر ۲۰ جلد است که ۱۱ جلد آن به زبان عربی چاپ شده‌ است و آن ۱۱ جلد، در ۲۲ جلد به زبان فارسی ترجمه شده‌ است. ۹ جلد چاپ‌نشده تحقیقی فراگیر درباره احادیث ولایت است.

در همین راستا، «ستار قاسم عبدالله»، استاد علوم قرآنی دانشکده علوم اسلامی دانشگاه «ذی‌قار» واقع در جنوب عراق به مناسبت فرارسیدن عید غدیر خم یادداشتی به خبرگزاری ایکنا ارسال کرده و در آن به بیان ویژگی‌هایی از شاهکار علامه امینی «کتاب الغدیر» درباره حادثه غدیر و احادیث و روایات در این زمینه پرداخته است که در ادامه ترجمه فارسی این یادداشت ارائه می‌شود:

«هجدهم ذی‌الحجه هر سال مصادف با عید غدیر، عید بزرگ شیعیان است که در این روز از سال دهم هجری و در مسیر بازگشت کاروان حضرت رسول اکرم(ص) از حج تمتع، ایشان با ایراد خطبه‌ای در جوار چشمه‌ای به نام غدیر خم حضرت علی بن ابی طالب(ع) را به جانشینی خود برگزیدند.

حضرت رسول اکرم(ص) درباره این روز می‌فرماید: «يوم غدير خم افضل اعياد امتي وهو اليوم الذي امرني الله تعالى ذكره فيه بنصب اخي علي ابن ابي طالب (عليه السلام) علماً لامتي يهتدون به من بعدي وهو اليوم الذي اكمل الله فيه الدين واتم على امتي فيه النعمة ورضي لهم الاسلام دينا»(روز غدیر خم برترین عیدهای امت من است و آن روزی است که خداوند بزرگ دستور داد، آن روز برادرم علی بن ابی طالب را به عنوان پرچمدار و فرمانده امتم منصوب کنم، تا بعد از من مردم توسط او هدایت شوند، و آن روزی است که خداوند در آن روز دین را تکمیل و نعمت را بر امت من تمام کرد و اسلام را به عنوان دین برای آنان پسندید).

این واقعه تاریخی را ما در کتاب الغدیر اثر علامه امینی می‌یابیم که کتاب او به حق از مهم‌ترین منابع علمی است که محققین در اثبات واقعه الغدیر به آن مراجعه می‌کنند و دانشنامه بزرگ و کاملی از علوم اسلامی، تاریخی، کلامی، علم درایت و علم تفسیر است.

اگر کسی بخواهد از غدیر نازنین و پاک جرعه جرعه بنوشد، همه آنچه را برای سیراب شدن عطش فکری، علمی و عقیدتی خود طلب می‌کند، در اثر علامه امینی می‌یابد.

کسانی که در خصوص میراث بزرگ شیعه متعلق به نوادر و نوابغ نمونه در تاریخ، تحقیق می‌کنند، در می‌یابند که برخی از آثار از نظر محتوای فکری از برخی دیگر متمایز است. از جمله این آثار که مورد توجه علما و محققین قرار گرفته است، دانشنامه الغدیر اثر علامه امینی است.

آیات عظام نظیر سید عبدالهادی شیرازی، سیدمحسن حکیم و همچنین استاد بولس سلامه، ادیب و شاعر مسیحی لبنانی معاصر از جمله علمای بزرگی بودند که تقریظ‌هایی بر کتاب «الغدیر» علامه امینی نوشته‌اند.

علامه امینی این کتاب را با هدف اثبات و دفاع از موضوع امامت و ولایت به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین مسائل اعتقادی و سیاسی تشیع و رد شبهات مغرضان بر اساس منابع مورد قبول خود اهل سنت تألیف نموده و این رسالت بزرگ را با چنان دقت، قدرت، استحکام و هوشیاری انجام داده که شگفتی هر خواننده‌ای را برمی‌انگیزد.

جلدهای ده‌گانه کتاب الغدیر

علامه امینی در جلد نخست کتاب به انگیزه‌های نگارش این شاهکار ادبی پرداخته و تاریخچه واقعه غدیر و اهمیت آن را بیان کرده است و در جلد دوم به شعر و جایگاه آن در اسلام پرداخته است که در آن به موضع پيامبر(ص) نسبت به شعر و حمايت ايشان از شعری كه مؤيد اعتقاد صحيح است، اشاره کرده است. در این بخش علامه امینی به شعرایی پرداخته که درباره الغدیر سروده‌اند و به سخنان جمعی از صحابه و اشعار شعرایی نظیر الکمیت، الحمیری، العبدی و ابوتمام با شرح برخی از اشعار آنان اشاره می‌کند.

در جلد سوم کتاب به شعرای غدیر در قرن‌های سوم و چهارم هجری پرداخته شده علاوه بر اینکه دو کتاب مهم «حياة محمد(ص)» وكتاب «العقد الفريد» را نقد کرده است.

[کتاب حیاة محمد، اثر محمدحسین هیکل در این کتاب مؤلف تلاش می‌کند با قلم ادبی خود جنبه‌های مختلف تاریخ و سیره پیامبر اسلام(ص) را با توجه به منابع سنّی بررسی و به خوانندگان عرضه نماید و متأسفانه دچار لغزش و انحراف در برداشت از روشن تاریخ‌نگاری در جهات اعتقادی، تاریخی، حدیثی و سیاسی و اجتماعی شده است! کتاب العقد الفريد، اثر ابن عبدربه، کتابی است در موضوع اخبار، حکایت و تاریخ که در 25 باب و به تقلید از «عيون الأخبار» ابن قتیبه نگارش شده است].

در جلد چهارم کتاب الغدیر، علامه امینی به آثار شعرا و ادبای بیشتری نظیر «بو الحسن علي بن عبد الله بن وصيف» معروف به «الناشئ الصغير»، «الصاحب بن عباد» و«الشريف الرضي» و غيره پرداخته است.

جلد پنجم کتاب به آثار شخصیت‌هایی که در سده‌های ششم و هفتم هجری می‌زیسته‌اند، پرداخته شده و به بسیاری از وقایع، جعل احادیث و دروغ‌پردازی‌ها درباره رسول اکرم(ص) اختصاص دارد.

در جلد ششم کتاب الغدیر به شعرایی از قرن هشتم هجری پرداخته شده و دیدگاه‌های خلیفه دوم و برخی تفسیرهای وی بر متن قرآن مورد بررسی قرار گرفته است. در جلد هفتم به شعرای غدیر در قرن نهم و بررسی دیدگاه‌های خلیفه اول پرداخته و به زندگی علی ابن ابی‌طالب(ع) و مواضع ایشان در حمایت از اسلام و رسالت محمدی اشاره شده است.

در جلد هشتم داستان غلو در روایات فضائل خلفا مورد توجه قرار گرفته و به همان سبک به روایاتی که اهل‌سنت در فضائل خلیفه اول و به ویژه خلیفه سوم آورده‌اند، پرداخته شده است. علامه امینی در این جلد، تاریخ دوره عثمان، رفتار‌های او که سبب اعتراض و شورش دیگران شد، و در نهایت، برخورد او با ابوذر را از منابع اهل تسنن آورده است. پس از آن، شرح حال ابوذر و زندگی او به عنوان یکی از چهره‌های برجسته میان شیعیان نخستین براساس منابع گسترده گزارش شده است.

در جلد نهم الغدیر هم به ادامه بحث درباره خلیفه سوم، موارد تخلف او در رعایت امور دینی و مسائل فقهی اختصاص یافته است. در این جلد همچنین به شورش علیه حکومت او در مدینه که به قتلش منجر شد. پرداخته شده و زندگی و فضائل صحابه بزرگی نظیر «عمار بن یاسر» نیز شرح و تفصیل داده شده است.

این جلد همچنان با بحث از خلیفه سوم و سپس بیان برخی از فضائل شگفت که درباره سه خلیفه نقل شده، پایان یافته است. جلد دهم کتاب «الغدیر» نیز به تاریخ معاویه اختصاص یافته و ضمن شرح تاریخ او، تخلفات وی از شریعت و روایاتی که در فضائل او ساخته شده، بیان شده است. اهمیت این مباحث، با توجه به نقل‌های فراوان تاریخی در رفتار‌های معاویه با مخالفان و تلاشی که او در راستای تثبیت دیدگاه‌های خود در تاریخ مذهبی جامعه داشته، روشن می‌شود.

جلد دهم کتاب مکمل جلد نهم است که در آن به ویژگی‌های خلفای راشدین نیز پرداخته شده است. جلد یازدهم هم به موضوع مواضع معاویه نسبت به شیعیان پرداخته و رفتارهای که با آن داشت و آنها را از کشور بیرون می‌کرد به نحوی که شیعه‌بودن جرمی شمرده می‌شد که مستحق کشته شدن است. در این جلد همچنین شرح حال شاعران غدیر در قرن‌های دهم و یازدهم هجری بیان شده است.  ادب شیعی در قرن یازدهم نیز در این جلد مورد توجه قرار گرفته و بخشی از آن هم به ادبیات شیعی امامی در جنوب عراق و ایران و شاعران عرب‌زبان شیعی از خاندان مشعشعی، جزایری و ... پرداخته شده است.

انگیزه علامه امینی در تألیف الغدیر

انگیزه علامه امنیتی در تألیف دانشنامه الغدیر، دغدغه ایشان در دفاع از حقانیت مذهب شیعه و دفاع از آن با قلم خالصانه خود، پس از انتشار کتاب‌های نادرستی است که عقاید اهل بیت(ع) را زیر سؤال می‌برد.

همین امر علامه امینی را بر آن داشت تا از این مذهب دفاع کند و او تمام توان خود را برای این امر به کار گرفت و به شبهات و دروغ‌پردازی‌ها پاسخ داد.

عظمت دانشنامه الغدیر از چند جهت است که یکی اخلاص خالق این اثر یعنی شخص علامه امینی و اعتبار اخلاص اوست. زمانی که این کتاب نگاشت و شهرت آن جهانی شد بسیاری از علما تقریظ‌هایی را به نظم و نثر بر آن نوشتند؛ اما علامه امینی راضی به این کارشان نبود و از کسانی که بر کتاب شریف او تقریظ می‌نوشتند خواست که تقریظ‌های خود را برای صاحب غدیر، امیرالمومنین علی بن ابی طالب(ع) بنویسند.

از مسائلی که دال بر عظمت دانشنامه الغدیر علامه امینی است، مجاهدت و اراده راسخ این دانشمند بزرگ برای خلق این اثر گران‌سنگ است؛ به نحوی که بر اساس داده‌های تاریخ، علامه امینی نیمی از عمر خود را (بیش از 40 سال) برای پژوهش در حوزه الغدیر و نگارش این کتاب سپری کرد.

امتیازات الغدیر

علامه امینی برای نوشتن این کتاب روزانه 18 ساعت زمان گذاشته و به کتابخانه‌های کشورهای مختلف از جمله هند، مصر و سوریه سفر کرده است. او می‌گوید بیش از صد هزار کتاب را دیده و بیش از ۱۰ هزار کتاب را مطالعه کرده است. البته نباید فراموش کنیم که لطف و عنایت اهل بیت(ع) مددرسان علامه امینی بوده که این راه سخت را برای او تسهیل کرد.

یکی از برکات این دانشنامه رفع شبهات و رد ادعای مدعیان است. علامه امینی به شدت از عقاید اهل بیت(علیهم السلام) و حق علی بن ابی‌طالب(ع) قبل از سایر صحابه دفاع می‌کرد.

از امتیازات این دانشنامه بُعد علمی آن است. علامه امینی در گزاره‌های خود عینی و منطقی است نه اینکه بخواهد مغرضانه یا جانبدارانه رفتار کند و به همین دلیل متوجه می‌شویم که وقتی مسائلی را مطرح می‌کند با بی‌طرفی و بدون تعصب نسبت به کسی آن را مطرح می‌کند.

اشاره به بُعد ادبی دانشنامه الغدیر را هم نباید فراموش کنیم. خواننده در خواهد یافت که پشت این آفرینش، قلمی سیال و استعداد ادبی بزرگی نهفته است که توانسته این کتاب جاودانه را بنویسد.

اگر پروردگار قوت صبر و بردباری را به علامه برای مداومت در تحقیق‌های شبانه‌روزی نداده بود، این دستاورد بزرگ حاصل نشده بود. افزون بر اینکه امیر‌المؤمنین(ع) عنایت خود را به او عطا کرد تا بتواند واقعه غدیر را با ادله تاریخی و ادبی ثابت کند؛ علاوه بر سایر شواهدی که بر حقانیت غدیر وجود دارد.

علامه امینی به برکت این اخلاص و ارادت خود در اثبات ولایت و امامت علی بن ابی طالب(ع) پیروز شد و به جایگاه برجسته‌ای در بین اهل علم و شاگردانش دست یافت و الغدیر دلیل برتری و شهرت جهانی اوست.

علامه امینی، امیر‌المؤمنین(ع) را در عالم رؤیا دیده بود. او نظر کرده از سمت امام علی(ع) است و همین امر او را بر دیگر فضلا برتری داده است.

ترجمه: الهام مؤذنی