احیای کارکردهای وقف نیازمند آشنایی واقفان با نیازهای روز جامعه
دانشیار گروه حقوق دانشگاه اصفهان معتقد است: ایجاد موقوفات متنوع برای حوزه‌های مختلفی همچون کارآفرینی، تولید اشتغال، رفع بی‌سوادی و تسهیل ازدواج که از نیازهای ضروری جامعه است از جمله مواردی هستند که وقف می‌تواند بدان ورود کند و تأثیر فراوانی داشته باشد.
وقف از سنت‌های زیبای اسلامی و تجلی احسان و نیکوکاری در سیره ائمه اطهار(ع) محسوب می‌شود و در منابع فقهی درباره فضیلت و ثواب آن بسیار یاد شده است. وقف در فقه به معنای حبس کردن مال و جاری کردن منفعت یا ثمره آن بدون دریافت عوض است. بدین ترتیب که پس از وقف از نقل و انتقال مال یا از میان رفتن آن جلوگیری و منافع آن در مقصد مورد نظر هزینه می‌شود. به همین علت آن را صدقه جاریه می‌نامند، چراکه منافع آن پیوسته باقی می‌ماند. صدقه یکی از بارزترین مصداق‌های تزکیه و کامل‌ترین مصداق آن وقف است. در وقف اصل مال انسان ثابت می‌ماند و فرع یعنی منافع آن بادوام خواهد ماند و ثبات آن اصل، جریان خواهد داشت و هیچ صدقه‌ای چون وقف مزیتی جاودانه ندارد.
وقف در طول ادوار مختلف با فراز و فرودهای مختلفی روبه‌رو بوده است. در دوره قاجار، که اوضاع آشفته و بی‌سامان بود، موقوفات دستخوش حیف و میل و مطامع فرصت‌طلبان و سودجویان شد، لیکن مواردی به چشم می‌خورد که اقداماتی برای اصلاح امور موقوفات و اجرای نیات واقفان صورت گرفته و دستورالعمل ویژه‌ای در این مورد صادر شده است.
پس از تحولات ۱۳۵۷ در ایران، وقف و فرهنگ آن احیا شد. امام خمینی(ره)، که عمر خود را وقف جلب رضای خدا و مبارزه با طاغوت کرد، به سنت شریف وقف توجهی ویژه کرد و همچون دیگر فقهای بزرگ اسلام و نیز در کتاب تحریرالوسیله بابی را در کنار سایر فروعات دین به وقف اختصاص داد و فتوای ایشان در مورد وقف چنین است که موقوفات باید به حال وقفیت باقی بمانند. این امر نشان‌دهنده اهمیت وقف است و در همین زمان موقوفات از گسستگی و نابسامانی ناشی از سیطره طاغوت خارج شد و مقام و مرتبه واقعی خویش را یافت.
در رابطه با بررسی روند تغییرات حوزه وقف و تأثیر آن در رفع مشکلات اقتصادی و اجتماعی با محمدمهدی الشریف، دانشیار گروه حقوق دانشگاه اصفهان، به گفت‌وگو پرداختیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید و می‌بینید.
ایکنا ـ با توجه به نیازهای روز جامعه، حوزه وقف تا چه حد توانسته است که پاسخگوی این نیازها باشد؟
متأسفانه به دلیل اینکه نهاد وقف در طول تاریخ بسیار مورد سوء استفاده قرار گرفته و گاه در جای خود استفاده نشده، تقریباً اقبال مردم را از دست داده است. در این زمینه متولیان رسمی و غیررسمی موقوفات به درستی به نیات واقفان عمل نمی‌کردند و یا مردم تصرف و غصب موقوفات را به چشم می‌دیدند. بنابراین، وقف عملاً کارکردی را که باید داشته باشد به منصه ظهور نرساند؛ در حالی که چنانچه جنبه نظارتی و امنیت این نهاد قدرتمند حفظ می‌شد، دستاوردها و کارکردهای بسیار فراوان و تأثیرگذاری در جامعه داشت.
در غرب نهادهایی مشابه با حوزه وقف در ایران اسلامی وجود دارد که برای مثال در گذشته مراکز خیریه‌ای ایجاد شده که امروز ممکن است برخی مراکز یا دانشگاه‌های غربی هزینه خود را از این مراکز خیریه تأمین کنند. نیات خیر همیشه در تاریخ وجود داشته است، اما متأسفانه وقف تا حدودی در میان مردم سیاه‌نمایی شده و این حوزه نیازمند تطهیر و اعتمادسازی مجدد است. به نظر می‌رسد که امروزه کارکرد وقف بسیار کمتر از آنچه هست که باید باشد.
ایکنا ـ چگونه می‌توان واقفان را به سمت نیات جدید و ایجاد وقف‌های تأثیرگذار در حوزه نیازهای روز جامعه هدایت کرد؟
نیاز جامعه می‌طلبد که نیات جدید در حوزه وقف مد نظر قرار گیرد و واقفان به این سمت حرکت کنند. وقف فقط ویژه اغراض مذهبی نیست، بلکه می‌تواند در تمامی امور خیر وارد و ثبت شود. در گذشته وقف برای حوزه‌های مختلف غیرمذهبی همچون آب، کوزه آب، ایجاد کاروانسراها و... انجام می‌شد و انسان‌هایی وقف را گسترده و به حوزه‌های مختلف وارد کردند.
بنابراین، نیازهای روز جامعه در حوزه وقف باید در دستور کار واقفان و مسئولان قرار گیرد. برای مثال ایجاد مراکز خیریه برای تأمین هزینه‌های مرکز مشاوره خانواده بسیار عمل پسندیده‌ای است و حتی ریشه آن به امور مذهبی بازمی‌گردد. حل معضلات اجتماعی در مراکز مشاوره مانند طلاق، مشکلات روانی و وسواس مورد نظر شارع در دین بوده و مطلوب جامعه است. لذا ترویج ایجاد وقف با نیت‌های جدید و مورد نیاز جامعه نیازمند فرهنگ‌سازی است.
ایجاد موقوفات متنوع برای حوزه‌های مختلفی همچون کارآفرینی، تولید اشتغال، رفع بی‌سوادی و تسهیل ازدواج که از نیازهای ضروری جامعه است از جمله مواردی هستند که وقف می‌تواند بدان ورود کند و تأثیر فراوانی داشته باشد. یکی از حوزه‌های جدیدی که وقف باید بدان ورود کند، حوزه وقف علمی است. غربی‌های در این زمینه بسیار موفق عمل کرده‌اند. برخی از دانشگاه‌های معتبر دنیا براساس خیریه‌ها و با درآمد آن‌ها اداره می‌شوند.
البته برخی از دانشگاه‌های ایران همچون دانشگاه اصفهان تا حدودی به این حوزه ورود کرده و توانسته‌اند که حامیان مالی برای خود پیدا کنند. در دانشگاه اصفهان بنیاد حامیان ایجاد شده که به نوبه خود بسیار موفق بوده و توانسته است که پای خیران را به حیطه‌هایی همچون ساخت خوابگاه و اجرای طرح‌های پژوهشی باز کند. این طرح‌ها صرفاً وقف نام ندارند، اما فعالیت‌های خیرانه‌ای محسوب می‌شوند که در راستای این حوزه هستند.
ایکنا ـ آیا حوزه وقف می‌تواند در رفع مشکلات اقتصادی کشور تأثیرگذار باشد؟
وقف می‌تواند هم در حوزه معلول و مصوب برای ضرورت‌هایی که در جامعه وجود دارد ورود کند و هم در بحث علت‌ها، اسباب و برنامه‌های بلندمدت همچون ایجاد کارخانه برای تولید و اشتغال، اجرای طرح‌های بزرگ کشاورزی و تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان به ایفای نقش بپردازد. این امر نیازمند آن است که مردم به خوبی در جریان این برنامه‌ها قرار گیرند.
شاید به ذهن مردم خطور نکند که حوزه وقف می‌تواند با تأثیرگذاری در طرح‌ها و برنامه‌های کلان جامعه، نقش مهمی در رفع مشکلات اقتصادی داشته باشد. البته بسیاری از افراد جامعه مشکلاتی دارند که باید فوراً به آن‌ها رسیدگی کرد و حوزه وقف می‌تواند نقش خود را به خوبی ایفا کند، اما لزوم ورود وقف به حوزه‌های کلان و رفع مشکلات اقتصادی کاملا محسوس و بااهمیت است.
ایکنا ـ بسیاری از مردم همانند گذشته توان مالی برای ایجاد وقف‌های بزرگ ندارند. به همین سبب به صدقه روی می‌آورند؛ چه سازوکاری برای جمع‌آوری منابع خُرد مردم و مشارکت آنان در امور وقفی در نظر گرفته شده است؟
اگر بتوان مانند شرکت‌های سهامی که برای تجارت طراحی شده‌اند، چنین طرحی را برای ورود جامعه به حوزه وقف در نظر گرفت، زمینه برای حضور آحاد مردم برای ایجاد وقف با هرگونه توانایی مالی ایجاد خواهد شد. نهادی به نام شرکت سهامی برای کارهای انتفاعی و موقوفات ایجاد شود و افراد در آن سهیم شوند و پروژه‌های مختلف را به صورت وقفی انجام دهند.
البته باید زیرساخت‌ها و فرهنگ‌سازی‌های لازم که واقعا شدنی است فراهم شود. البته نمونه این فعالیت در گذشته انجام می‌شد. برای مثال برخی از طرح‌ها همچون احداث مساجد، حسینیه‌ها و مدارس به صورت مشارکتی اجرا می‌شد. امروز می‌توان ظرفیت وقف را به سطح جامعه آورد و مردم را برای شرکت در ایجاد وقف‌های جدید با هرگونه توان مالی ترغیب کرد تا طرح‌های مختلفی همچون تأسیس کارخانه های بزرگ و بیمارستان‌ها در کشور اجرا شود.
انتهای پیام
