آموزش مواجهه با تله‌های فکری

«شاید متوجه شده باشید که برخی افراد گاه شبیه اسفنج عمل می‌کنند: آنان هر رفتار و گفتاری را از دیگران می‌پذیرند و به درون خود راه می‌دهند، درست مثل یک اسفنج که آب و یا هر ماده روان دیگر را، خواه تمیز یا آلوده، خواه گرم یا سرد به درون خود راه می‌دهد و نگه می‌دارد. این اشخاص بی‌آنکه تلاش زیادی را صرف راستی‌آزمایی، نقد، تشخیص و تفکیک سره از ناسره و یا استنباط کنند، شبیه اسفنج، مرکز ورود و رشد افکار منفی می‌شوند».

این بخشی از متن پشت جلد کتاب «ایست، اسفنج نباشید» به قلم سیده‌فاطمه حسینی است که به تازگی از سوی انتشارات سدرة‌المنتهی وارد بازار نشر شده و هفته گذشته در مراسمی با حضور نویسندگان، منتقدان و کتاب‌دوستان استان به‌همت نهاد کتابخانه‌های عمومی استان در شهرکرد رونمایی شد.

کتاب «ایست، اسفنج نباشید» در ۱۹۰ صفحه، شش فصل و پنج هزار شمارگان با موضوع روانشناسی و تفکر انتقادی است که برای شناسایی افکار دردسرساز و رهایی از تله‌های فکری و ذهنی به رشته تحریر درآمده است. نویسنده کتاب ایست اسفنج نباشید، مشاور و روانشناس در اداره‌کل آموزش و پرورش چهارمحال‌وبختیاری و رئیس سابق مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی دانش‌آموزی اداره‌کل آموزش و پرورش استان است که حاصل ۲۰ سال تجربه خود را در طی یکسال در این کتاب نوشته است. گفت‌وگوی ایکنا با این نویسنده و پژوهشگر را در خصوص کتاب ایست، اسفنج نباشید با هم می‌خوانیم.

سیده‌فاطمه حسینی، مؤلف کتاب «ایست، اسفنج نباشید» در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری در خصوص انگیزه خود در تأليف این کتاب با اشاره به اینکه پیش‌زمینه و ضرورت نگارش کتاب از حدود دو سال پیش ذهنم را مشغول کرده بود، اظهار کرد: احساس می‌کردم که مطرح کردن مطالب و موضوعاتی که در قالب این کتاب گنجانده شده برای مخاطبان بسیار ضرورت دارد.

وی با ذکر اینکه ایده اولیه نگارش کتاب از جلسات مشاوره با افراد مختلف شکل گرفت‌، ادامه داد: در این جلسات مشاهده می‌کردم که افراد با مشاغل و سطح تحصیلی و با مشکلات روانشناختی مختلف به بنده مراجعه می‌کردند و وقتی در هر یک از این موارد دقت و تأمل و آنها را آسیب‌شناسی می‌کردم، متوجه می‌شدم که بسیاری از این افراد در ابتدا به دلیل یک رفتار کنترل نشده گرفتار این مشکلات شده بودند.

حسینی تصریح کرد: رفتار کنترل نشده مذکور ناظر بر این است که این قبیل افراد در فضای مجازی پای صحبت هر فردی نشسته بودند در حالی‌که از تفکر نقاد برخوردار نبودند و لذا هر چیزی را دیده یا شنیده بودند باور کرده و همین باعث تضاد و تنش شده و در نهایت مشکلات جدی روانشناختی برای آنان ایجاد شده بود که خود و اطرافیانشان را آزار می‌داد.

آسیب‌های فقدان تفکر نقاد

این روانشناس با تأکید بر بهره‌گیری از تکنیک‌ها و روش‌های و تئوری‌های علمی روانشناختی در جهت تقلیل یا حل مشکلات این مراجعان، بیان کرد: در این فرآیند درمانی بتدریج به این نتیجه نیز دست یافتم که افراد در حوزه سواد رسانه نیز باید تحت تعلیم قرار بگیرند و لذا صرفاً از نگاه یک روانشناس و نه کارشناس فضای مجازی یا جامعه‌شناس، تلاش کردم به بیمارانم این آموزش را بدهم که وقتی پیامی از فضای مجازی یا حقیقی به آنان می‌رسد خودشان قدرت مدیریت را داشته باشند یعنی با کمک مضامین روانشناختی، پیام سره را از ناسره تشخیص دهند.

حسینی در پاسخ به پرسشی مبنی بر چرایی انتخاب عنوان کتاب «ایست، اسفنج نباشید»، گفت: ما امروز در پی رشد علم و فناوری، دائماً در معرض امواجی از اخبار قرار داریم، در جلسات مشاوره و یا خارج از این جلسات بارها مشاهده کرده‌ام افرادی را که اتفاقاً صادق هستند و در صدد فریب دیگران نبوده‌اند اما خودشان در معرض فریب قرار می‌گیرند و به‌راحتی هر حرفی را که می‌شنوند و می‌بینند باور می‌کنند و به درونشان راه می‌دهند گویی این حرف جزئی از باور اصلی آنان بوده است.

وی افزود: این قبیل افراد درست مانند اسفنج که آب گرم، سرد، ولرم یا آب آلوده یا تمیز را به خود جذب می‌کند و در خود نگه می‌دارد، هر خبر و سخن و اطلاعاتی از هر منبعی می‌شنوند فوراً آن‌را می‌پذیرند و درونی می‌کنند. ما نباید مانند اسفنج عمل کنیم بلکه فیلتری در نظر داشته باشیم تا هر حرف و خبری را باور نکنیم، مانع و سدی را در مقابل انبوه اطلاعات قرار دهیم و هر مطلب را سنجش و ارزیابی کنیم و اگر دیدیم آن مطلب مرتبط با ایده‌های ماست می‌توانیم آن‌را بپذیریم یا در مورد آن سخن بگوییم.

تفاوت نقد کردن با غُر زدن

این نویسنده و پژوهشگر در استان با اشاره به بخش‌های مختلف کتاب، توضیح داد: فصل اول کتاب به تبیین و بسط موضوع نقد و تفکر نقاد اختصاص دارد، این موضوع مبتلا به همه ماست که در جمع‌ها و محافل عمومی و شخصی پیوسته با مقوله نقد روبرو هستیم. بسیاری از افراد قصد می‌کنند مسائل را نقد کنند اما عموماً به‌جای نقد کردن، غُر می‌زنند که باعث پشیمانی، نارضایتی و افسردگی می‌شود حال آنکه نقد منجر به رشد و تعالی می‌گردد. وقتی کاری را نقد می‌کنیم درواقع این ارزیابی صورت می‌گیرد که کدام بخش کار مفید و سودمند بوده و به درستی پیش رفته و کدام بخش نیازمند تحلیل و بررسی و حتی انجام مجدد است.

حسینی با یادآوری این نکته که همه ما در معرض موج اطلاعات خوب یا بد از رسانه‌های مختلف هستیم، گفت: با دقت و تأمل در فضای مجازی می‌توان دریافت بخشی از این اطلاعات با مختصاتی به ما می‌رسند که ممکن است منجر به ایجاد مشکلات روانشناختی شوند چرا که الگوهای فکری در این پیام‌ها بیماری‌زا هستند که این دست الگوها در فصل ۲ تا چهار کتاب مطرح شده است؛ این الگوهای فکری در جغرافیا و فرهنگ‌های مختلف سبب ایجاد بیماری در افراد می‌شوند اینها همان الگوهایی هستند که مشاوران و روانشناسان در جلسات مشاوره با بیماران مورد بررسی قرار می‌دهند.

آفت الگوهای فکری منفی

وی با ذکر مثالی ادامه داد: به‌عنوان نمونه، در درمان‌شناختی رفتاری (CBT) این الگوها به مراجعان آموزش داده و به آنان گفته می‌شود که این الگوها را نداشته باشند، یعنی به آنان هشدار داده می‌شود که در صورت داشتن این الگوها آزار خواهند دید و مشکلاتشان حل نمی‌شود؛ جالب اینجاست که در پیام‌ها و اطلاعات فضای مجازی که قابل تسری به فضای حقیقی نیز هست، اتفاقاً این الگوهای فکری منفی یا تله‌های فکری به خورد مخاطبان داده می‌شود.

نویسنده کتاب «ایست، اسفنج نباشید» در خصوص فصل پنجم این کتاب، گفت: این فصل به توصیف افرادی اختصاص دارد که تلقی کارشناس را از آنان داریم و به ما ایده و الگو می‌دهند و یا نقد می‌کنند اما ایده‌، الگو و یا نقد آنان حقیقی نیست، این افراد درواقع کارشناس نیستند بلکه توهم دانایی دارند؛ در این پژوهش به خوانندگان تأکید شده است که در موقع دریافت پیام‌ها و اطلاعات بینا باشند و از هر فردی پیام‌ها را نپذیرند.

وی ادامه داد: تحقیقات به ما می‌گوید که افراد گاه با اعتماد به نفس سخنی را می‌گویند و نظری را بیان می‌کنند اما این اعتماد به نفس کافی نیست، اتفاقاً نشان می‌دهد که فرد در توهم دانایی قرار دارد لذا به این موضوع باید دقت شود.

حسینی در خصوص راهکارهای مواجهه با پیام‌ها یا الگوهای فکری منفی یا افراد با توهم دانایی که فصل ششم کتاب به آن اختصاص دارد، بیان کرد: در این فصل، راهکارهایی ارائه شده است تا مخاطبان در مواجهه با موارد یاد شده توانایی مدیریت را داشته باشند و از شر افکار دردسرساز رهایی پیدا کنند.

این روانشناس در پاسخ به این پرسش که مخاطبان کتاب «ایست، اسفنج نباشید» چه کسانی هستند؟ گفت: در درجه اول کسانی هستند که اهل مطالعه باشند، همچنین این کتاب به کسانی کمک می‌کند که احساس می‌کنند اخیراً میزان رضایتشان از زندگی کاهش یافته است و با آنکه همان زندگی و کار قبلی خود را دارند اما جدیداً از زندگی راضی نیستند.

توصیه کتاب به مبلغان و والدین

حسینی افزود: گروهی که اکیداً توصیه می‌کنم این کتاب را بخوانند، مبلغان هستند، این گروه اگر با مضامین مطرح شده در کتاب آشنا باشند، بهتر می‌توانند با مخاطبان ارتباط برقرار کنند و گره از کار تبلیغ گشوده می‌شود؛ وقتی پای حرف برخی مبلغان می‌نشینیم باوجود آنکه سخنان زیبایی مطرح می‌کنند اما از حیث تکنیک‌های کاربردی ضعیف است و این کتاب یک منبع جهت دسترسی فوری و آسان مبلغان به مباحث روانشناختی و کاربردی تعامل با مخاطبان محسوب می‌شود.

وی گروه دیگر مخاطبان کتاب را والدین بیان کرد و افزود: در اینجا بیشتر منظور والدین مذهبی هستند که دوست دارند عقاید و باورهای دینی را به فرزندان خود ارائه دهند و می‌خواهند نصیحت کنند و تذکر دهند‌ اما باید دقت داشته باشند نصیحت به‌گونه‌ای باشد که قداست آن حفظ شود؛ تذکر از چنان تقدسی برخوردار است که خداوند در قرآن کریم بارها به پیامبرش فرمان تذکر داده است.

حسینی با تأکید بر اینکه تقدس و جایگاه تذکر باید مورد توجه والدین باشد، بیان کرد: برخی والدین پیوسته در حال تذکر دادن به فرزندان هستند غافل از اینکه با این کار، قداست تذکر را می‌شکنند و کارکرد آن‌را از بین می‌برند؛ پدرها و مادرها دقت کنند که در مورد چیزی که تذکر می‌دهند باید خودشان مطالعه و تمرین داشته باشند و تذکر آنان به‌روز و کارآمد و اثرگذار باشد و حرف برای گفتن داشته باشد.

اهمیت توجه به قداست تذکر

وی نوجوانان و جوانان را دیگر گروه مخاطبان کتاب «ایست، اسفنج نباشید» دانست و گفت: این قشر از جامعه بیش از دیگر اقشار در معرض بمباران اطلاعات هستند و در این کتاب راهکارهایی به آنان ارائه شده است تا در زمان مطالعه اطلاعات، هر خبری را از هر کسی قبول نکنند بلکه توانایی کارشناسی و مدیریت اطلاعات، سخنان و ادعاهای افراد را داشته باشند و بر تشخیص صحت و سقم اطلاعات توانمند باشند تا سلامت روانشان در مواجهه با این اخبار و ادعاها آسیب نبیند.

این نویسنده و پژوهشگر در استان در پاسخ به این پرسش که علاوه بر تجربه‌های شخصی خودتان از چه منابعی در تدوین کتاب استفاده کرده‌اید، گفت: به جرئت می‌توانم بگویم که این کتاب یک نوآوری است با اینحال از نظریات و دیدگاه‌های روانشناختی شناخت‌درمانگرها نیز استفاده کرده‌ام که این دیدگاه‌ها از حدود دهه ۶۰ میلادی تا کنون مطرح هستند و دست به دست می‌شوند.

حسینی تأکید کرد: اگر در مواجهه با بمباران اطلاعات و اخبار، قدرت نقد نداشته باشیم، این سلامت روان ما را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، در این کتاب از خوانندگان خواسته شده است که در گام اول مواجهه با انبوه اطلاعات، خود را مسلح به تکنیک‌های تشخیص کنند و نسبت به این موضوع علم داشته باشند که آیا این اطلاعات واقعی و تعالی‌بخش هستند یا سلامت روان مخاطبان را هدف گرفته‌اند.

این روانشناس و مشاور در استان بیان کرد: وقتی خبرهای غیرواقعی و شایعات مختلف در جامعه پخش می‌شود و نفرت‌پراکنی رواج می‌یابد، سلامت روان افراد جامعه که در تیررس این اطلاعات قرار می‌گیرند به خطر می‌افتد و باید افراد جامعه را نسبت به این موضوع آگاه و توانمند ساخت.

آسیب به سلامت روان در بمباران اطلاعات 

حسینی با اشاره به اینکه کتاب «ایست، اسفنج نباشید» مقدمه‌ای در راستای ارتقای خودآگاهی مخاطبان در فضای بمباران اطلاعات محسوب می‌شود، افزود: این مبحث به خوانندگان کمک می‌کند که با خودآگاهی و قوه تشخیص، اخباری را که می‌شنوند یا کلیپ‌ها و تصاویری که می‌بینند بپذیرند یا نپذیرند و لذا قدرت اغواگری و فریبکاری برخی رسانه‌ها در سایه این خودآگاهی کاهش می‌یابد. برخی رسانه‌ها جنگنده هستند یعنی به طرز عجیبی به جنگ با مخاطبان می‌پردازند تا ایده‌ و تفکری را در ذهن آنان حک کنند.

وی تصریح کرد: کتاب حاضر با پژوهش‌ها و کتاب‌های بعدی تکمیل خواهد شد و به افراد کمک می‌کند که در مواجهه با اطلاعات شکست نخورند و یا صلح همراه با شکست نداشته باشند.

حسینی گفت: مردم ما بسیار شریف و بزرگوار هستند اما مشاهده می‌کنیم که متأسفانه اخباری که آمیخته با فریب هستند به مردم می‌رسد و آنان معصومانه این اخبار را باور می‌کنند، لذا تأکید می‌کنم که چشمان خود را در قبال این دست اخبار باز کنیم.

این روانشناس در پایان اظهار کرد: همواره این نکته را مدنظر داشته باشیم که اخبار فریبکارانه ممکن است به ما برسد لذا مغفول قرار نگیریم، عالمانه زندگی کنیم و برای مدیریت فکر خود برنامه داشته باشیم و مسئولانه از پذیرش و تکرار نقل‌قول‌های بی‌اساس که منشأ ایجاد بیماری‌های روانی در جامعه هستند، پرهیز کنیم.