تاثیر متقابل حدیث و تاریخ بر یکدیگر/ بررسی استناد امام علی(ع) به 6 آیه برای سکوت در سقیفه

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین ناصر رفیعی، عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفی، امروز 9 آذرماه در نشست علمی «نقش حدیث در تاریخ و سیره»، با بیان اینکه حدیث و تاریخ عام و خاص من وجه هستند، افزود: از یک جهت تاریخ اعم از حدیث و از  جهت دیگر حدیث اعم از تاریخ است؛ حدیث اعم از تاریخ است زیرا در آن تاریخ و علم کلام و فقه و علوم مختلف وجود دارد و به تفسیر و سنت هم می‌پردازد.

وی افزود: از جهتی هم تاریخ اعم از حدیث است زیرا تاریخ ملوک و شاهان و قبل از اسلام و ... داریم که روایتی درباره آنها وجود ندارد و از کتب دیگر استفاده می‌شود بنابراین هر دو یک وجه مشترک دارند و آن جایی است که حدیث و تاریخ با هم است یعنی حدیثی که به تاریخ می‌پردازد و آن را نقل می‌کند. 

رفیعی بیان کرد: ماجراهایی را که ائمه(ع) از تاریخ برای ما توضیح داده‌اند یا در قرآن کریم بیان شده مانند قصص انبیاء و اینکه فلان واقعه در فلان مقطع رخ داده است، بیانگر نقش حدیث در تاریخ است؛ به نظر بنده افق تاریخ و حدیث در صدر اسلام یکی بود و ناقلان تاریخ در واقع همان راویان حدیث بودند که ضمن نقل حدیث به تاریخ هم می‌پرداختند از این رو اگر دقت کرده باشید تاریخ‌نگاری و حدیث‌نگاری کاملا با هم مرتبط بودند.

ویژگی‌های مشترک ناقل حدیث و تاریخ

وی در ادامه اضافه کرد: نویسندگان این کتب تاکید دارند که ناقل تاریخ و ناقل حدیث هر دو باید ویژگی مشترک ضبط و حافظه قوی را داشته باشند، همچنین ناقل حدیث و ناقل تاریخ نباید تعصب داشته باشد. توجه به فضای صدور حدیث هم از دیگر ویژگی ناقل تاریخ و حدیث است که در این آثار به عنوان ویژگی برشمرده شده است.

عضو هیئت علمی جامعه المصطفی(ص) اظهار کرد: کافیجی نویسنده المختصر فی علم التاریخ در کتابش آورده است شرایط ناقل حدیث و ناقل تاریخ یکسان است و عقل و ضبط، اسلام، عدالت و نداشتن تعصب از ویژگی‌هایی است که هر دو باید داشته باشند.

رفیعی اضافه کرد: شخصیت دیگری که در این باره بحث کرده احمد امین است که فجرالاسلام را نوشته و برای دوره معاصر است؛ او گفته «در آغاز اسلام، حدیث مایه و ریشه همه علوم و معارف بود».

15 هزار روایت تفسیری

وی ادامه داد: الان مثلا 14 تا 15 هزار روایت تفسیری داریم و چند و چون برخی از آیات قرآن بدون توجه به حدیث روشن نخواهد شد مثلا آیات سوره مبارکه انسان که در شان امام علی(ع) و خانواده ایشان مطرح شد در شرح امام صادق(ع) و روایتی از ایشان بیان شده است و حدیث به کمک تاریخ این آیه آمده است.

رفیعی افزود: یا اگر در آیه شریفه می‌خوانیم؛ وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ وَنَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ؛ این حدیث است که به ما می‌گوید همسر فرعون، آسیه نام داشته است و نقش او و نحوه شکنجه‌اش بیان می‌شود بنابراین قریب 15 هزار روایت تفسیری داریم لذا حدیث مایه همه علوم بوده است.

رفیعی بیان کرد: حدیث در علم کلام هم تاثیرگذار بوده و هست مثلا وقتی می‌گوییم: لا حول و ولا قوة الا بالله؛ این حدیث است که به ما می‌گوید، الا طاعت الله و لا قوة عن معصیت الله الا بتوفیق من الله. یا کتاب توحید شیخ صدوق، حدیثی است. نویسندگان صدر اسلام وقتی کتابی در تفسیر و کلام و ...می‌نوشتند منبع و خمیرمایه آن‌ها حدیث بود. مثلا الغیبة و من لایحضر، مشحون از حدیث است.

تاثیر متقابل حدیث و تاریخ بر یکدیگر

عضو هیئت علمی جامعه المصطفی(ص) تصریح کرد: تاریخ طبری هم پر از آیات و روایات است؛ ابن اثیر که تا سال 628 را نوشته هم از احادیث خیلی استفاده کرده است. البته کم‌کم تاریخ از حدیث تفکیک و مستقل شد و تاریخ تحلیلی و حدیثی به میدان آمد. حتی ما همایشی با عنوان نقش تاریخ در نقل حدیث بیان کردیم. 

شگرد یهودیان

این استاد حوزه و دانشگاه افزود: در قرن هفتم و اواخر حکومت بنی‌عباس، گروهی از یهودیان نوشته‌ای را نزد خلیفه عباسی آوردند و گفتند پیامبر(ص) خدا جزیه را بر یهودیان خیبر بخشید و شما هم آن را ببخش و خلیفه عباسی به آن‌ها گفت مدرکی دارید و گفتند بله و مدرکی متعلق به چند قرن قبل به خط امام علی(ع) به او نشان دادند و شاهدانی هم داشت که یکی معاویه و دیگری سعد بن معاذ بود.

وی افزود: البته خلیفه به آنها اشکال گرفت که این سند شما از لحاظ تاریخی درست نیست زیرا معاویه در فتح مکه مسلمان شده و  خیبر قبل از فتح مکه است و نمی‌تواند شاهد این قصه باشد و سعدبن معاذ هم قبل از خیبر از دنیا رفته است. یعنی یهودیان قصد داشتند با یک حدیث جعلی جزیه را از روی دوش خودشان بردارند. این قصه را خطیب بغدادی که متوفای قرن 5 است نقل کرده و این نکته را تذکر داده است.

رفیعی بیان کرد: درست است که تاریخ بعدا مستقل از حدیث شد ولی تاریخ خیلی مدیون حدیث است. آیت‌الله سبحانی در کتاب الحدیث النبوی، راه‌های نقل حدیث را ذکر کرده است که علم روز، تاریخ، عقل و قرآن را شمرده است و مثال هم زده که فلان حدیث طبق فلان نقل تاریخی نمی‌تواند درست باشد.

استناد امام علی(ع) به 6 آیه قرآن برای سکوت در سقیفه

وی ادامه داد: من نزد آقای یوسفی غروی روایتی از علل‌الشرایع نقل کردم و گفتم در منبر هم خوانده‌ام ولی یک اشکال دارد و بعد که اشکال را توضیح دادم ایشان گفت اشکال بزرگی است. روایت این است که عبدلله بن مسعود نقل کرده من و برخی دیگر از افراد دور هم بودیم و گفتیم چرا علی(ع) که شجاع است و در خیبر و خندق حضور داشت در سقیفه سکوت کرد و قیام نکرد و شمشیر به کار نبست. امام علی(ع) در همین هنگام رسیدند و وقتی سخن آن‌ها را شنیدند فرمودند من طبق 6 آیه قرآن و سیره 6 نفر از انبیاء در سقیفه سکوت کردم. این حدیث، حدیث خیلی خوبی است ولی ایرادش این است که ابن مسعود معروف در کوفه نبوده است مگر اینکه توجیه کنیم این فرد، عبدالله بن مسعود دیگری است یا فرزند اوست. 

رفیعی اظهار کرد: حدیث در آغاز شکل‌گیری تاریخ به پربار شدن آن کمک زیادی کرد و تاریخ هم در ادامه به نقد احادیث ضعیف کمک بزرگی کرد.