ظرفیت دروس اندیشه اسلامی برای ارتقای عقلانیت اجتماعی

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین حبیب محمدنژاد چاوشی، استادیار دانشگاه علوم پزشکی ایران، 19 آذرماه در نشست علمی «ظرفیت درس اندیشه اسلامی 1 و2 در ارتقاء عقلانیت اجتماعی»، گفت: در روایتی از امام صادق(ع) داریم که عقل، رکن رکین انسان است و در اشعار هم داریم که «تو همه اندیشه‌ای»؛ امام(ع) چهار کاربرد عقل را مطرح کرده و فرموده است: عقل هم هوش را شامل می‌شود، هم  فهم، هم حفظ و هم علم و در حقیقت عقل نرم‌افزاری است که می‌تواند از سخت‌افزار بدن و مغز انسان استفاده کند و ادراک و دانش را به دست آورد.

وی با بیان اینکه عقلانیت نوعی رفتار است و ما از رفتار فرد متوجه می‌شویم که منطقی است یا خیر، افزود: عقلانیت با کسب مهارت، تجربه و تمرین حاصل می‌شود و چون رفتارها عموما وابسته و تابع پیش‌فرض هستند، ماکس وبر آن را به چند دسته تقسیم کرده است؛ نگاه ابزاری به عقل یعنی منفعت‌گرایی، ارزش‌گرایی، اعتقادگرایی که در این عرصه ممکن است فردی ضرر را بپذیرد ولی ارزش‌ها را حفظ کند و متاسفانه این نوع عقلانیت امروزه در دنیا کم شده است و دسته دیگر هم عقلانیت عاطفی است و ماکس وبر گفته است که اگر ما به احساسات و هیجانات خودمان پاسخ درستی بدهیم رفتاری عقلانی است و در نهایت هم عقلانیت سنتی و مرسوم که ریشه در آداب و سنن دارند. وبر عقلانیت سنتی و عاطفی را در زمره عقلانیت‌های بالا می‌داند.

نتایج عقلانیت فردی

استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران با بیان اینکه عقلانیت به دو بخش فردی و اجتماعی تقسیم می‌شود، گفت: غربی‌ها عمدتا از عقلانیت فردی بهره بردند و باعث اختلاف طبقاتی شدند ولی نئولیبرالیست‌ها عقلانیت اجتماعی را مطرح کردند و اینکه علاوه بر منافع فردی باید به منافع جمعی هم توجه شود. در این نگاه هم عقلانیت فردی حذف نمی‌شود بلکه منافع اجتماعی هم لحاظ می‌شود  و در مدیریت یک مجموعه هم گفته می‌شود که چگونه می‌توان منافع فردی را با اجتماعی پیوند بزنیم.

محمدنژاد چاوشی به مثالی در این زمینه اشاره و  تصریح کرد: امروز بسیاری از جوانان ما در انتخاب رشته مشکل دارند و 60 درصد داوطلبان کنکور در رشته علوم تجربی هستند در صورتی که نیاز جامعه اینقدر نیست و این نشان می‌دهد منافع فردی بر خانواده‌ها حاکم است تا نگاه اجتماعی.

وی با بیان اینکه در برخی آثار تولیدشده در کشور به عقلانیت جمعی که با عقلانیت اجتماعی فرق دارد توجه شده است، اظهار کرد: عقلانیت جمعی در فقه همان بنای عقلاست مثلا در یک جمع، رای اکثریت با کیست؟ این عقلانیت نه فردی و نه اجتماعی است؛ آیت‌الله جوادی آملی این نوع عقلانیت را عقلانیت نمی‌داند زیرا عقل می‌تواند آن را نقد کند و چه بسا تحت تاثیر یکسری عوامل طبیعی باشد و همیشه تصمیم جمعی، تصمیم عاقلانه نیست مثلا گاهی در انتخابات فردی رئیس جمهور و نماینده مجلس می‌شود ولی این انتخاب عاقلانه نیست.

محمدنژاد چاوشی با اشاره به عقلانیت در مباحث اسلامی، افزود: امام علی(ع) فرمودند که عاقل کسی است که زندگی خودش را اداره کند و بهترین تقدیر را در دنیا برای زندگی خود داشته باشد ولی اهتمام اصلی او به معاد باشد. در آیات قرآن هم به مقوله عقلانیت اجتماعی پرداخته و فرموده است: الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ؛ یعنی گفت‌وگو و گفت‌وشنود مهمترین محور در عقلانیت اجتماعی است و جامعه‌ای که گفت‌وشنود در آن زیاد است عقلانیت آن بیشتر است همچنین براساس قرآن افراد عاقل بصیر را از نابینا، جاهل را از عالم و بد و خوب را می‌توانند تشخیص دهند و وقتی قصص انبیا برای آنان بیان شود از آن عبرت می‌گیرند و در چیزی که نمی‌دانند تقوا پیشه می‌کنند.

10 ویژگی عقلانیت از منظر امام رضا(ع)

وی ادامه داد: براساس این روایت، امام رضا(ع) هم 10 ویژگی برای افراد عاقل فرموده است از جمله اینکه امید به خیر او هست، مردم از او در امان باشند، خیر اندک دیگران را بسیار و خیر بسیار خود را کم می‌شمارد. هر چه حاجت و کمک از او بخواهند دلتنگ نشود. این افراد از طلب دانش خسته نمی‌شود. فقر در راه خدا از توانگری محبوبتر و خواری در راه خدا از عزت در نزد دشمن بهتر و گمنامی را از شهرت بیشتر بخواهد و احدی را ننگرد جز اینکه بگوید او از من بهتر و پرهیزگارتر است و اگر ما فقط نسبت به داشته‌ها و جایگاه خود غرور نداشته باشیم عقلانیت اجتماعی ارتقاء زیادی خواهد یافت.

استادیار دانشگاه علوم پزشکی ایران اضافه کرد: از پیامبر(ص) هم روایتی بیان شده که بهترین شما «اولی النهی» یا صاحبان خرد هستند و اولی النهی صاحبان اخلاق خوش، حلم و بردباری زیاد و رسیدگی‌کننده به خویشان و نسبت به پدر و مادر و یتیمان و فقرا مهرورز هستند، کسانی که با صدای بلند سلام می‌کنند و وقتی مردم خوابند نماز می‌خواند که اشاره به نماز شب و نافله آن دارد.

وی تاکید کرد: به نظر بنده، خوب شنیدن از آیات و روایات و خوب دیدن و عبرت گرفتن از نشانه‌های عاقل اجتماعی است، مواسات و همدلی با نیازمندان، شناخت دوست از دشمن، تشخیص آگاهی قابل اعتماد و کوری از بینایی و عالم از غیرعالم هم از نشانه‌های عقلانیت اجتماعی است که امروز مشکل اصلی ما در فضای مجازی همین است. احتیاط در هنگام شک و تردید، برجسته‌دیدن کارهای خوب ولو کوچک دیگران و اعتماد به خدا در همه شرایط و صبر و بردباری هم از دیگر ویژگی‌های عقلانیت اجتماعی است.

لزوم تحول در ارزشیابی تحصیلی

وی با اشاره به ظرفیت‌های دروس اندیشه اسلامی ۱ و۲، اضافه کرد: یکسری از این ظرفیت‌ها عام و یکسری اختصاصی این دروس هستند، ظرفیت عمومی شامل برخی موارد است؛ اول، محیط آموزشی یعنی یک استاد پزشکی و زبان هم می‌تواند از ظرفیت کلاس خود برای ارتقاء عقلانیت اجتماعی بهره ببرد. دوم روش تدریس و رفتار استاد یعنی استاد چقدر تربیت‌یافته است که دانشجویان از آنها عقلانیت یاد می‌گیرند. ارزشیابی هم از ابزارهایی است که می‌تواند مسئولیت افراد نسبت به یکدیگر را زیاد کند ولی متاسفانه ارزشیابی‌های ما عمدتا فردی است و فرد نسبت به دیگران هیچ احساس مسئولیتی ندارد. هماهنگی میان گروه‌های آموزشی در محیط‌های علمی هم از دیگر ظرفیت‌های فرارو برای ارتقاء عقلانیت اجتماعی است حنی چینش صندلی و محیط فیزیکی هم مؤثر است.

محمدنژاد چاوشی با اشاره به تاثیرگذاری محیط غیرفیزیکی مانند نشاط و پویایی و امید و لزوم آموزش همه استادان برای ارتقای عقلانیت اجتماعی، تصریح کرد: متاسفانه الان ارزشیابی‌های ما عمدتا به صورت حفظی و ذهنی است و اگر به سمت ارزشیابی‌های در فرایند آموزش پیش برود باعث تقویت مهارت افراد و عقلانیت اجتماعی خواهد شد. همچنین یکی از اشکالات آموزشی در سیستم علمی ما این است که هیچ هماهنگی بین موضوعات و مباحث در دروس وجود ندارد و ممکن است یک دانشجو در یک درس مطلبی را بگیرد که در کلاس بعدی مخالف آن را بشنود. نهاد نمایندگی ولی فقیه آثاری را به عنوان طرح کوتاه‌مدت تحول، طراحی کرده است ولی از فاصله ابلاغ تا انجام که فاصله سه ماهه بود جریان اغتشاشات پیش آمد و تازه متوجه ضعف در نوجوانان و جوانان شدیم و اینکه تعاملی با هم ندارند لذا باید سریعتر تغییرات را اعمال می‌کردیم.

وی با اشاره به سرفصل مصوب دروس  بیان کرد: مثلا ما باید به سرفصل انسان و ایمان و برجسته‌کردن مسئولیت انسان در قبال خدا، جامعه و جهان بیشتر می‌پرداختیم ولی در طرح جدید کوتاه‌مدت، این به طور کلی تضعیف شده است یا در بحث ایمان مذهبی و زندگی مؤمنانه می‌توانیم یکسری مباحث را بگنجانیم و از ظرفیت سرفصل‌ها برای ارتقای عقلانیت استفاده کنیم.

محمدنژاد چاوشی ادامه داد: خداوند انسان‌ها را مختلف آفریده است ولی از همه آن‌ها توقع توحید و ایمان دارد و اگر همین بحث توسط استادان مسلط به خوبی توضیح داده شود در این صورت چقدر تاثیرات مثبت زیادی برجا خواهد گذاشت. یا در فصل دیگر که به صفات خدا پرداخته است می‌توان به بحث تجلی رحمت و علم و قدرت خدا در بحث انسجام اجتماعی توجه کرد همچتین در بحث معاد هم بر این نکته تاکید کنیم که بسیاری از سؤالات خدا در قیامت به مسئولیت اجتماعی ما بازگشت دارد.

پیوستگی امامت و جامعه

وی اضافه کرد: در اندیشه 2 هم، در بحث ادیان و اخلاق اجتماعی اسلام می‌توانیم بحث مدارا و سازگاری را تبیین کنیم؛ برای مدارا و رواداری، آیات و روایات بسیار زیادی داریم و در این عرصه هم می‌توان مباحث خوبی را در کتب گنجاند و از ظرفیت‌ها بهره ببریم.

محمدنژاد چاوشی تصریح کرد: حتی اگر برخی مباحث در سرفصول نگنجد استاد براساس مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی می‌تواند مواجهه منعطفانه داشته باشد و بری مباحث از جمله عقلانیت اجتماعی را در دروس بحث و مطرح کند و مباحثی را که اولویت در جامعه است مبنا قرار دهد و حتی معاونت آموزشی آن را در دستور کار قرار دهد همچنین بحث خوب شنیدن و خوب دیدن هم باید بیشتر مورد توجه قرار بگیرد.  

وی تاکید کرد: به نظر بنده آنچه دین از ما می‌خواهد صرفا موفقیت نیست یعنی اینکه فردی فلان ثروت و رتبه علمی و ورزشی و هنری را به دست آورد بلکه آنچه امتیاز اصلی است شایستگی افراد است؛ در نگاه دین برخلاف نگاه لیبرالی، کسب موفقیت ملاک نیست بلکه کسب شایستگی مهم است؛ ویکتور هوگو گفته است من بدترین خطر را در جامعه موفقیت می‌دانم زیرا وقتی فرد نالایقی رئیس شد فکر می‌کند شایسته بوده و رئیس شده است در حالی که موفقیت معالد شایستگی نیست.