نقش خانواده و حکومت در تأمین نیازهای انسان از منظر آیت‌الله مصباح یزدی

به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست «نیازهای انسان از منظر علامه مصباح یزدی» امروز یکشنبه 4 دی‌ماه برگزار شد. حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اوسط باقری، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در این نشست به سخنرانی پرداخت که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید:

درباره پیشینه عام پرداختن به موضوع نیازهای انسان از منظر علامه مصباح یزدی باید گفت که در مقالات و کتاب‌های متعددی به بحث نیازهای انسان پرداخته شده است اما درباره پیشینه خاص باید گفت که در برخی از آثار اشاراتی به این موضوع شده است و معمولا این اشارات هم همراه با نواقصی است. مثلا آقای کلانتری برخی از مباحث علامه مصباح در زمینه انسان شناسی را در مقاله‌ای که در باب نیازها نوشته‌اند گزارش کرده‌اند اما این مطالب از اتقان کافی برخوردار نیست. علامه مصباح، در جایی تقسیمی برای امیال باطنی ارائه داده‌اند که به غرایز و احساسات تقسیم کرده‌اند و از سوی دیگر خواسته‌های انسان را به خواسته‌های پست و متعالی تقسیم کرده‌اند اما آقای کلانتری گفته‌اند که علامه مصباح، خواست‌ها را به امیال باطنی، خواست‌های پست و خواست‌های باطنی تقسیم کرده‌اند، در حالی‌که این درست نیست.

مفهوم نیاز

حجت‌الاسلام خسروپناه هم به این موضوع پرداخته‌اند که آن هم ناقص و دارای اشکال و البته باعث تعجب است که مدل علامه مصباح در کتاب «اخلاق در قرآن» را به عنوان یکی از تقسیم‌های نیازهای انسان ذکر کرده‌اند. همچنین درباره رفع نیازها به درس بیست و دوم کتاب «آموزش عقاید» ارجاع داده‌اند ولی بنده که مراجعه کردم در آنجا بحث خاصی درباره راه تأمین نیازها ذکر نشده است بلکه ایشان فقط گفته‌اند شناخت‌های عادی انسان برای سعادت و تأمین نیازهای زندگی کفایت نمی‌کند لذا ما نیاز به وحی داریم.

درباره مفهوم نیاز باید گفت شاخص‌ترین معنای آن، نیاز به معنای احتیاج است و ما هم با این معنا سر و کار داریم. در روانشناسی گفته‌اند تعریف هنری الکساندر ماری، تعریف کاملی است. وی گفته است نیاز نیرویی است که از ذهنیات و ادراک آدمی سرچشمه می‌‌گیرد و اندیشه و عمل را به گونه‌ای تنظیم می‌کند که رفتار خاصی از فرد سر می‌زند تا وضع نامطلوب به وضع مطلوب تغییر پیدا کند و به رضایت تبدیل شود. علامه مصباح در باب تعریف نیاز، تعریف خاصی ارائه نداده و به بداهت آن اکتفا کرده‌اند. فقط نکته‌ای را متذکر شده‌اند و گفته‌اند نیاز، امری عدمی است و بین نیاز و احساسِ نیاز تفاوت وجود دارد لذا به روانشناسان که گفته‌اند آنچه باعث انگیزه افراد می‌شود نیاز است اشکال گرفته‌اند و گفته‌اند عامل فعالیت، احساس نیاز است. در برخی از نوشته‌ها نیاز، امیال، آرزو و خواست به صورت مترادف به کار رفته است اما معمولا علامه مصباح، مگر در برخی از موارد، اینها را مترادف به کار نبرده است.

دسته‌بندی نیازهای انسان

درباره دسته‌بندی نیازها باید گفت که هنری مورای، اولین کسی است که تلاشی رسمی برای طبقه‌بندی نیازها داشته است. آبراهام مزلو هم طبقه‌بندی معروفی از نیازها دارد. برخی از دانشمندان اسلامی و مخصوصا شهید مطهری هم تقسیم‌بندی‌های مختلفی را ارائه کرده‌اند. از آثار علامه مصباح نیز می‌توان چندین تقسیم‌‌بندی مشاهده کرد که یکی از آنها تقسیم نیازها به نیازهای مادی و معنوی است. ایشان تأکید دارند که عقل می‌فهمد نیازهای مادی و معنوی با زندگی اجتماعی برآورده می‌‌شود. ایشان نیاز به لباس، مسکن و غذا را به عنوان نیازهای مادی اشاره کرده‌اند و در مورد نیازهای معنوی نیز می‌توان به نیازهایی اشاره کرد که تأمین آنها باعث کمالِ بُعد غیر مادی انسان می‌شود.

در جای دیگر نیازهای مادی را به دو قسم تقسیم کرده‌اند که یکی نیازهای مادی است که انسان به انسان دارد که مثال آن نیاز جنسی است و نیاز دیگر، نیاز انسان به طبیعت است که برخی از مثال‌های آن را بیان کردم. از جمله نیازهای معنوی هم نیاز به آموزش و پرورش است. در جای دیگر نیازها را به مادی، روانی و معنوی تقسیم کرده‌اند. ایشان نیازهای روانی، معنوی و اخروی را قَسیمِ نیازهای مادی و بدنی قرار داده‌اند. منظور ایشان از نیازهای معنوی، نیازهایی است که تأمین آنها متضمن سعادت اخروی است. همچنین کلمه معنوی در بیانات ایشان به دو معنا به کار رفته است. گاهی معنوی را در عرض مادی و به معنای روحی به کار برده‌اند و مقصودشان از نیازهای معنوی، همان نیازهای روحی است. گاهی اوقات نیز بخش خاصی از نیازهای روحی را نیازهای معنوی نامیده‌اند و مقصودشان همه نیازهای روحی، اعم از روانی و نیازهایی که فراتر از نیازهای روانی هستند، نیست.

مصادیق نیازهای فطری

علامه مصباح، در جایی دیگر به نیازهای حیوانی و مادی در مقابل نیازهای روحی و معنوی اشاره کرده‌اند و یکی از مصادیق نیازهای مادی را هم امنیت برشمرده‌اند. در این بیانات ایشان، نیاز به امنیت و همچنین همه نیازهای مشترک بین انسان و حیوان همانند نیاز جنسی، نیاز مادی شمرده‌ شده‌اند. در تعبیر دیگری به نیازهای دنیوی و اخروی اشاره کرده‌اند و نیازهای دنیوی را به معنای نیازهای مادی و نیازهای اخروی را به معنای نیازهای معنوی به کار برده‌اند. ایشان در جایی دیگر برای نیازها، به نیازهای فردی و اجتماعی اشاره کرده‌اند و گفته‌اند نیازهای اجتماعی انسان هم همانند نیازهای فردی به نیازهای مادی و معنوی تقسیم می‌شوند. در تقسیم دیگر، نیازها را به نیازهای اولیه و فطری تقسیم کرده‌اند. مقصودشان از نیازهای اولیه، نیازهای مادی و زیستی و مقصود از نیازهای فطری نیز دو معنا است که گاهی نیازهای روحی هستند و گاهی نیازهایی را شامل می‌شود که دست آفرینش الهی در وجود انسان قرار داده است.

علامه مصباح نیازهای اولیه را در برخی از عبارات به نیازهای ابزاری در برابر نیازهای فطری تعبیر کرده‌اند که انسان بعد از تأمین نیازهای اولیه، آنها را به کار می‌گیرد و در واقع نیازهای فطری راهنمای انسان هستند. تعبیر وی این است که «خدای حکیم، انگیزه‌هایی فطری در وجود انسان قرار داده که بعد از تامین نیازهای اولیه، از درونِ وجدان، وی را راهنمایی می‌کند که چه کارهایی انجام دهد. برخی از مصادیق نیازهای فطری شامل نیاز به توجه و نوازش در کودکی، دوست داشتن دانش، میل به قدرت و فطرتِ کمال‌طلبی هستند. یکی دیگر از نیازهای فطری که وی به آن اشاره می‌کند نیاز به جست‌وجوی خداوند و کرنش در مقابل خداست.

نکته مهم از منظر علامه مصباح این است که ما در بحث نیازها، به آموزه‌های وحیانی نیاز داریم چراکه یکی از مشکلات در زمینه نیازها، تزاحم در نیازها است که در این زمینه هم باید از وحی کمک بگیریم. ایشان در باب تأمین نیازها به نقش خانواده و همچنین وظایف حکومت‌ها در این زمینه به خوبی توجه کرده‌اند.