مسئله‌مند نبودن و تکرار مکررات؛ آفت پژوهش‌های قرآنی + فیلم

گروه دانشگاه خبرگزاری ایکنا، در سال 1401 وضعیت پژوهش‌های قرآنی در حوزه و دانشگاه‌ها را با کارشناسان مختلفی مورد بحث و بررسی قرار داد. بی شک توجه مسئولان و مدیران حوزه و دانشگاه به نظرات کارشناسان و اساتید درباره پژوهش‌های قرآنی، می‌تواند نقاط ضعف را بهتر مشخص کند تا تصمیم‌های دقیق‌تری برای ارتقای وضعیت پژوهش‌های قرآنی اتخاذ نمایند.

در این گزارش مهمترین موارد مطرح شده در این نشست‌ها را مرور می‌کنیم.

پژوهش‌های قرآنی با وجود رشد کمی گرفتار تکرار است

مجید معارف، استاد علوم قرآن و حدیث و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با حضور در استودیو مبین به سؤالات خبرنگار ما در زمینه پژوهش‌های قرآنی جواب داد.

وی در بخشی از سخنان خود درباره موانع توسعه پژوهش‌های قرآنی در کشور گفت: از نظر کیفی شاید پیشرفت ما خیلی چشمگیر نبوده است چراکه ممکن است بسیاری از موضوعات تکراری یا بسیاری از تحقیقات موازی باشد و بسیاری از تحقیقات انجام شده قبل از اینکه متکی بر عمق و تحلیل باشد از آسیب‌ جمع‌آوریِ صرفِ اطلاعات و در کنار هم گذاشتن اطلاعات رنج می‌برد بنابراین لازمه مقابله با این وضعیت، آسیب‌شناسی پژوهش‌های قرآنی موجود است. جدیتِ تحقیقات در دوره دکتری شکل می‌گیرد که آموزش ما مقداری پژوهش‌محور می‌شود یعنی اساتید موضوعاتی به دانشجو می‌دهند و می‌گویند این تحقیق را باید تا پایان ترم انجام دهید و جدی‌ترین کارِ دانشجوی دکتری هم انتخاب تز دکتری است.

بنابراین اگر قرار باشد واقعاً پژوهش‌های ما کیفی شود باید در برنامه‌های درسی و در انتخاب و گرفتن دانشجویان در مقاطع مختلف تجدیدنظر کرده و نخبه‌ها را جذب کنیم و کلاس‌های ما از استانداردهای طبیعی خارج نشود. چراکه بعضاً یک مؤسسه غیرانتفاعی می‌گوید اگر من سی دانشجوی کارشناسی ارشد نگیرم دخل و خرجم برابری نمی‌کند بنابراین ناچار است سی دانشجو بگیرد و در نتیجه افت آموزشی اتفاق می‌افتد. اینها مسائلی هستند که باید مطالعات علمی به صورت جدی روی آنها صورت گیرد و آموزشِ پژوهش محور نیز باید به صورت جدی در دستور کار قرار گرفته و در انتخاب موضوعات پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها پیشینه‌یابی قوی شود تا از انتخاب موضوعات تکراری پیشگیری به عمل بیاید.

سلیقه‌های شخصی و تغییر مدیران؛ آفت پروژه‌های پژوهشی

هادی دانشی، مدرس دانشگاه آزاد اسلامی و عضو سابق کارگروه قرآن و عترت این دانشگاه، درباره موانع رشد پژوهش‌های قرآنی گفت: طبیعتاً برخی از مسئولان علاقه‌مند به این‌کار هستند و بعضاً حمایت هم می‌کنند اما وقتی رویکرد و هدفِ کار مشخص نباشد به محض عوض شدن مسئولان، سلیقه‌های شخصی در کارهای پژوهشی دخالت داده می‌شود بنابراین دائما مسیر را عوض کرده و تغییراتی را در پروژه‌ها شاهد هستیم.

وی ادامه داد: در کشورهای پیشرفته مشاهده کرده‌ایم که پروژه‌ای به مدت چهل تا پنجاه سال اجرایی می‌شود و مدیرانی که عوض می‌شوند حق ایجاد تغییر در آن پروژه یا مسیر را ندارند بلکه باید فقط حمایتگر باشند و سنگ‌های جلوی پای آن پروژه را بردارند و اگر لازم است حمایتی انجام دهند و اجرای آن را پیگیری کنند.

افراط در پژوهش‌های قرآنیِ نظری به غفلت از مسائل جامعه منجر شده است

داود صائمی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم با اشاره به غفلت از مسائل جامعه در پژوهش‌های قرآنی گفت: اگر بتوانیم نحوه امتیاز دادن به پژوهش‌های قرآنی را تغییر داده و وقتی پژوهشی ناظر به میدان است رتبه و اعتبار بالاتری داشته باشند به صورت اتوماتیک از مقالات صرفاً نظری فاصله می‌گیریم. هرچند که باید حد مطلوبی از پژوهش‌های نظری هم وجود داشته باشد اما افراط در آنها، ما را از مسائل امروز اجتماع غافل کرده است لذا اگر بتوانیم مقالات را به سمت حل مشکلات اجتماعی سوق دهیم هم جذابیت بیشتری خواهد داشت و هم جوانان و نوجوانان بیشتری به این سو خواهند آمد چون جواب سوالات خود را از قرآن می‌گیرند.

وی درباره اقدامات دانشگاه علوم و معارف قرآنی زمینه پژوهش‌های قرآنی بیان کرد: این دانشگاه چند وقتی است که هسته‌های تخصصی پژوهشی همانند ادبیاتی، آینده‌پژوهشی و ... ایجاد کرده و توانسته درخت‌واره پژوهشی راه‌اندازی کند چراکه سازمان پژوهشی دانشگاه به این نتیجه رسیده که پژوهش‌ها ذیل این درخت واره باشد تا از تشتت در پژوهش‌های قرآنی جلوگیری شود. در این راستا پژوهشگران به صورت کاملاً تخصصی روی موضوعاتی تمرکز می‌کنند و خودشان نظام مسائل را می‌نویسند و بر روی آن کار می‌کنند. ما قسمتی از نمره ترم را به کارهای پژوهشی دانشجو اختصاص می دهیم و همین امر باعث آشنا شدن دانشجویان به میزان بیشتر با اهمیت پژوهش می‌شود.

مقاله‌محوری؛ آفت پژوهش‌های علوم انسانی در سال‌های اخیر

حامد رستمی نجف‌آبادی، عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی در گفت‌وگو با ایکنا درباره آفات پژوهش‌های قرآنی بیان کرد: علوم انسانی علاوه بر ترسیم خطوط کلی توسعه، نقش بسیار مهم و مؤثری در سایر ابعاد توسعه به ویژه توسعه اقتصادی به عهده داشته است؛ لذا می‌طلبد به علوم انسانی به صورت ویژه نگاه کرد و حمایت مادی انجام داد و از نخبگان و پژوهشگران علوم انسانی حمایت شود تا آنها انگیزه و رغبت برای تحقیق و پژوهش را داشته باشند. هر گونه هزینه در زمینه علوم انسانی بی‌شک سرمایه‌گذاری است.

بنده به عنوان یک پژوهشگر در زمینه علوم انسانی از وضعیت فعلی نهادهای علمی در حمایت و به‌کارگیری نخبگان و پژوهشگران علوم انسانی راضی نیستم چراکه حمایت از علوم انسانی به شعار نیست به اقدام و عمل است. در زمینه علوم انسانی نیاز به جهش علمی و سیاست‌گذاری‌های کلان عملیاتی داریم. پیشرفت در عرصه علوم انسانی به معیار صرف مقاله نیست بلکه به حل مسائل بنیادین جامعه، تشکیل گروه‌های حل مسئله، اندیشکده‌ها و پژوهشکده‌های کاربردی و ارتباط با صنعت است. مقاله‌محوری در زمینه علوم انسانی آفت است و دودش به چشم جامعه می‌رود. باید در زمینه علوم انسانی مؤلفه‌ها وشاخص‌های رقابتی را تغییر داد. امید دارم با تغییر دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی و تحول در آن نهاد، این مهم عملیاتی شود.

شورای عالی انقلاب فرهنگی به اهمیت پژوهش‌های مسئله‌محور توجه کند

حجت‌الاسلام محمد مبشری‌عارف، مدرس حوزه و دانشگاه، در گفت‌وگو با ایکنا، به بیان نکاتی درباره نقش شورای عالی انقلاب فرهنگی در توسعه پژوهش پرداخت و گفت: رهبر معظم انقلاب فرمودند که مقالات باید بر اساس حل مسئله باشد، اما باید مصوب شود که شرط ارتقای اساتید از مرحله‌ای به مرحله دیگر این است که مقالات و پایان‌نامه‌ها و آنچه قرار است به عنوان علم عرض‌اندام مطرح شود، در راستای حل مسئله باشد. اشکال اساسی که در نهادهای علمی و آموزشی ما وجود داشته و کمی برطرف شده، اما هنوز پررنگ است این است که به پژوهشگر گفته می‌شود موضوع و استاد داور و راهنما را انتخاب کنید تا بعد تصویب کنیم. به یک معنا درست است، چون پژوهشگر جست‌وجو می‌کند و یک کار علمی انجام می‌‌دهد، اما به یک معنا غلط است، چون باید موضوعاتی را که احساس می‌کنیم در علوم انسانی مخصوصاً در فرهنگ و رسانه مورد نیاز نظام جمهوری اسلامی ایران است انتخاب کنیم و نهادهایی را که حامی تولید و اجرای این پژوهش‌ها هستند مشخص کنیم. سپس هر نهادی یک موضوع را برعهده بگیرد و مثلا موضوعات مرتبط با رسانه برعهده صدا و سیما باشد. بدین ترتیب آن نهاد همانند صدا و سیما از یک استاد مقاله می‌‌گیرد و ارتقای علمی هم به وی داده می‌‌شود.

وی با تاکید بر اینکه پژوهش‌ها باید مسئله‌محور باشند، گفت: این کاری اجرایی است، اما برخی می‌گویند تاکنون هزار جلسه کرسی آزاداندیشی را برگزار کرده‌ایم، اما توضیح نمی‌دهند که این نشست‌ها چه نتایجی داشته است؟ بنابراین شورای عالی انقلاب فرهنگی می‌‌تواند مصوب کند که موضوعات توصیفی به موضوعات عملیاتی تبدیل شوند. البته باید مطالبه داشته باشند، چون مصوبات شورا برای نیروهای زیرمجموعه در سراسر کشور لازم الاجراست.

تألیف جایگزین تحقیق در پژوهش‌های قرآنی شده است

خبرنگار ایکنا برای بررسی وضعیت پژوهش‌های قرآنی، در نشستی با موضوع؛ «بررسی پژوهش‌های قرآنی در دانشگاه‌ها» و با حضور محمدرضا شاهرودی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و سیدمحمدهادی گرامی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به بررسی این موضوع پرداخت.

شاهرودی در این نشست گفت: ما باید به دنبال این باشیم که به معنای واقعی کلمه در زمینه قرآن تحقیق شود و حوزه‌های دانش پیشرفت کنند، اما تألیف به جای تحقیق ارائه می‌شود. بنده در مراکز علمی پیشرفته مشاهده کرده‌ام که اساتید مراقب هستند که این دو جای همدیگر را نگیرند و اگر قرار است کسی تألیف کند، واقعاً به دنبال تألیف باشد و اگر قرار است تحقیق کند مؤلف باشد، اما در برخی مراکز، تحقیق سر از تألیف درمی‌آورد. به نظرم بسیاری از مراکز پژوهشی، دانشجویان مقطع ارشد و دکتری و حوزه‌های علمیه به دنبال تحقیق واقعی نیستند. لذا ما در زمینه تحقیقات و پژوهش‌های قرآنی کمتر مسئله داریم و نداشتن مسئله مقوله‌ای دیگر است و باید بحث‌های مفصلی درباره آن صورت گیرد.

سیدمحمدهادی گرامی نیز در این نشست بیان کرد: گرامی: بنده قصد ندارم ارزیابی منفی یا بدبینانه‌ای داشته باشم و یکسره پاسخ منفی بدهم، بلکه بیشتر علاقه‌مند هستم که پاسخی واقع‌گرایانه بدهم، اما باید تا حدی وضعیت ما در حوزه پژوهش‌های قرآنی روشن باشد. لذا بیشتر به تحلیل و بررسی نیاز داریم که مسئله‌مندی به چه معناست در رابطه با فضای حوزوی و کارهای دینی و قرآنی که در سنت حوزوی انجام می‌شود نظرم چندان منفی نیست، چراکه مسئله‌مندی یک بحث آکادمیک است و از دانشگاه انتظار می‌رود. لذا بر نوع تمایز و تشابه حوزه و دانشگاه در مباحث دینی تأکید می‌کنم، چون نقطه خاصی است که فقط در اینجا داریم و در رشته‌های دیگر همانند رشته‌های فنی دو نهاد با کارکردهای به ظاهر مشابه و موازی وجود ندارند و این امر ناشی از فضای خاص مطالعات دینی و حوزوی است.