تجربه امنیت در سایه اسماء الهی

به گزارش ایکنا از قزوین، مسعود جان‌بزرگی، استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در دومین وبینار تحلیل روانشناختی دعای مجیر که شب گذشته، ششم فروردین‌ماه به همت گروه درمان چندبعدی معنوی خداسو از مرکز خدمات مشاوره و روانشناسی طلیعه سلامت برگزار شد، گفت: خداوند در آیه ۱۸۰ سوره اعراف ابتدا بحث آسیب‌شناسی را مطرح می‌کند «وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ فَادْعُوهُ بِهَا» و در دنباله آیه می‌گوید «الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِی أَسْمَائِهِ» خداوند می‌فرماید اسماء چون گنجی در درون شما پنهان است. ما بر اساس علاقه‌ای که داریم کم‌کم آن‌ها را درک می‌کنیم اما احتمال خطا داریم که باید در این ماه مبارک تلاش کرده و ریشه خطا را پیدا کنیم.

وی ادامه داد: جلسه گذشته عنوان کردیم که در دعای مجیر دو موضوع مهم در مورد نظر بزرگان در رابطه با اسماء الهی وجود دارد؛ اول اینکه ریشه اسماء را شناخته و سپس کشف کنیم که چه موانعی در درون ما وجود دارد که به‌رغم اینکه علاقه‌مند بوده و عاشق اسماء هستیم پس چرا به سمت آن‌ها کشش نداریم و در واقع با مکر درونی و تهدید درونی مواجهیم. آیه قرآن هم عنوان می‌کند «کسانی‌که الحاد می‌ورزند و به‌نوعی در برابر شناخت اسماء الهی از خود مقاومت نشان می‌دهند» در حالیکه فطرت درونی ما این اسماء را تائید می‌کند و به یقین ما در کنار آن‌ها آرامش داریم و راحت هستیم.

استاد گروه روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار کرد: در رابطه با دعای مجیر این چالش را ایجاد کنیم که ما کنار چه ویژگی و صفتی قرار گرفته و با چه چیزی زندگی می‌کنیم و از چه چیزی دفاع می‌کنیم! این موضوعات را با خود مرور کنیم. ماه مبارک رمضان ایام پاکسازی بدنی و روانی و معنوی است تا بطن ظاهری و بطن باطنی خود را اصلاح کنیم.

در جستجوی پناهگاه بودن فطری است

وی بیان کرد: سال‌های گذشته بیشتر راجع به اثرگذاری ظاهر بر باطن صحبت کردیم و امسال عکس آن را بررسی خواهیم کرد که ما با یک عمل خود در کنار کدامیک از اسماء الهی قرار گرفته‌ایم و با توجه به دعای مجیر خود را نزدیک کرده و پناهگاه خود را واقعی کنیم. چون همه ما در زندگی پناهگاه لازم داریم و پناهگاه خواستن امری فطری است و گاهی اوقات ما حتی به نشانه‌های مرضی هم پناه می‌بریم. پس ما به دنبال آن هستیم که حرکت عملی خود را از باطن رصد کنیم چون وقتی از باطن رصد می‌کنیم مفاد عمل ما معلوم است و هدف عملمان مشخص است. این بحثی است که دنبال خواهیم کرد تا به تهدیدهای درونی برسیم و بتوانیم حدس بزنیم که چه اتفاقی خواهد افتاد.

این روانشناس گفت: وقتی انگیزه‌های ما از بیرون شکل می‌گیرد باید مقداری نسبت به هدف تردید داشته باشیم؛ اگر هر کسی کمی در درون خود مرور کند متوجه این موضوع خواهد شد که نیت ما در کدام سرزمین کاشته می‌شود و کجا گل خواهد کرد. این بحثی است که دنبال خواهیم کرد تا به تهدیدهای درونی برسیم.

جان‌بزرگی ادامه داد: جلسه گذشته گفتیم اسماء نقشه‌ای است که خداوند در درون ما قرار داده است و تقریبا همه مکاتب روانشناسی به نوعی اشاره مستقیم و غیرمستقیم به نقشه‌های درونی دارند. خیلی واضح و روشن برخی از پیش‌نویس زندگی و روان‌بُنه و به تعبیر کمتر درستی از طرح‌واره یاد می‌کنند. حتی کسانی‌ از موضوع امنیت درونی صحبت می‌کنند که به‌ خوبی و به درستی با داده‌های پژوهشی به نقطه‌ای رسیده‌اند که قرآن ما را به آن هدایت می‌کند و این خیلی جالب است ولی ما گاهی اوقات آنطور که شایسته است به منابع خود نمی‌پردازیم یا گاه در مورد آن‌ها غفلت می‌کنیم.

وی بیان کرد: در باطن، دل ما گرایش به attach شدن دارد و attachment یعنی دلبستگی. به عبارتی دیگر همانگونه که ذهن ما گرایش به بازشدن دارد دل هم گرایش به بسته شدن دارد. ما در هر موقعیتی که دلمان بسته است احساس ایمنی می‌کنیم. آنچه ما به آن دل می‌بندیم اگر خودش ناایمن باشد دلبستگی هم ناایمن خواهد بود. دل به صورت فطری گرایش به بسته شدن دارد و این همان گرایش توحیدی است یعنی «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا» یعنی دل انسان به این سمت می‌رود که با یک موضوع خودش را ببندد.

استاد گروه روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: تمام اسماء حول محور توحید می‌چرخند و نقشه وجودی ما هستند. ما در هر یک از این اسماء که قرار بگیریم الله را می‌بینیم.

وی ادامه داد: این تصویر را خیلی از ما در منازل خود داریم، من معتقدم که این تصویر در باطن همه ما وجود دارد، اگر دقت کنید «الله جل‌جلاله» در وسط قرار گرفته و اسماء الهی حول محور آن قرار دارند. نقشه‌ وجودی ما این است، ما در واقع کجا ایستادیم، ما به همه اینها هم علاقه داریم، ما کنار هر یک از این اسماء که قرار بگیریم احساس آرامش خواهیم کرد؛ «المومن»، «القدوس»، «الملک»، «الرحیم». کدام است که اگر دل من با آن بسته شود من احساس خوشحالی نمی‌کنم؟ هر جای این نقشه که ما قرار بگیریم «فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّه» الله را می‌بینیم و این نقشه در درون ما هست و ما همه اینها را می‌شناسیم.

این روانشناس گفت: وقتی‌که کنار این اسماء قرار می‌گیریم احساس امنیت می‌کنیم. این را در ذهن خود داشته باشید که این نقشه وجودی یک نقشه توحیدی است و خدا به همه ما آموخته و ما بدون یادگیری آن‌ها را می‌فهمیم و همگی تجربه پذیرند و طبیعی است زمانی‌که کنار یک فرد مهربان اصیل قرار می‌گیرید احساس آرامش می‌کنید و مهربانی خدا اصیل است. مثلا اگر کنار «الشکور» قرار بگیرید یعنی کسی که شکرگزار باشد احساس آرامش می‌کنید.

اسماء الهی، نقشه‌ درونی وجود ماست

جان‌بزرگی بیان کرد: پس بنابراین همه این نقشه درونی را داریم اما به این نکته دقت کنیم که وقتی من کنار «الرحمن» هستم، اگر تحقق الرحمن را فقط در خدا ببینم خود به خود در کنار خدا هستم و «هُوَ مَعَکُم» معیت دارد. خدا خودش این را در وجود ما گذاشته پس او در کنار ما هست و این ما هستیم که دائم از خدا فاصله می‌گیریم.

وی خاطرنشان کرد: ما مثل ماشینی هستیم که از جاده خارج شده و با خطرات بسیاری مواجه خواهد شد. جاده هدایتگر است و وقتی از جاده خارج شویم خطر ما را تهدید می‌کند. این نقشه را ببینید نقشه در واقع مکان امن ماست، محیط امن ماست، موضوع امن ما و وجود امن ماست. پس باید در این نقشه که در درون ما شناخته شده است قرار بگیریم و به تحقق آن بپردازیم.

استاد گروه روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: مقداری در مورد تهدید صحبت کنیم که خداوند در آیه ۱۸۰ سوره اعراف و آیات قبل از آن در رابطه با آسیب‌شناسی و تهدید با ما سخن گفته است؛ من به شما ابزار گوش و چشم و عقل دادم اما شما از آن‌ها استفاده نمی‌کنید. اینها برای فعال کردن اسماء لازم است. چون اسماء اسم نیستند بلکه برنامه‌اند که نیاز به دیدن و شنیدن دارند و باید چشم و گوش و قلب باز باشد و در ضمن باید جهت‌گیری مشخصی داشته باشد.

آنچه ما را از اسماء الهی دور می‌کند چیست؟

وی اظهار کرد: پس لازم است ببینم تهدیدهای من از کجا ریشه گرفته و چه چیزی سبب فاصله گرفتن من و تحریف اسم شده است که من به‌دنبال مهربانی اصیل خداوند در جای دیگری هستم.

جان‌بزرگی در ادامه گفت: چرا ما نیاز به پناهگاه داریم؟ چقدر دعای مجیر می‌تواند به ما کمک کند؟ این دعا چقدر هیجان‌انگیز و دقیق است و چقدر در این شب‌ها و روزهای ماه رمضان این دعا نیاز ماست و به خواندن آن توصیه شده است.

وی یادآور شد: دنیای ظاهر و دنیای باطن هر یک تهدید‌های خاص خود را دارد، پس ما دو نوع تهدید داریم؛ تهدید بیرونی و تهدید درونی. پس همانطور که مفصل راجع به تفاوت دنیای درون و بیرون با هم صحبت کردیم درباره‌ اینکه ماهیت تهدید درون و بیرون و نحوه برخورد ما با آن‌ها نیز متفاوت است صحبت خواهیم کرد. گاهی متوجه نمی‌شدم که چرا ما این دعا را داریم «اللّٰهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ نَفْسِی» خدایا من از شر نفس خودم به تو پناه می‌برم. حتی می‌خواهیم بگوییم که من برای خودم می‌توانم عامل تهدیدگر باشم. چطور ممکن است که ما خودمان، خودمان را دوست نداشته باشیم یا جهت دوست داشتن ما تغییر کرده باشد؟

این روانشناس افزود: ما تهدیدهای دنیای بیرون را می‌بینیم؛ یک نفر مال ما را تهدید می‌کند و ما بلافاصله اقدامات لازم را انجام می‌دهیم تا از این مال محافظت کنیم یا کسی جان ما را مورد تهدید قرار می‌دهد و بلافاصله خودمان را در جایی پنهان می‌کنیم تا کسی به ما آسیبی نرساند؛ پس تهدید بیرونی اول دیدنی است و در ثانی اینکه تکلیف ما با آن روشن است یعنی خیلی راحت‌تر در برابر تهدید بیرونی از خود محافظت خواهیم کرد یا اگر بدانیم جایی‌که می‌رویم قرار است ما را تمسخر کرده و به شخصیت ما آسیب بزنند، به آن مکان نمی‌رویم؛ حتی تهدید‌های روانی هم به همین صورت است. گاهی از ترور‌ روانی و ترور شخصیتی صحبت می‌کنیم اگر بدانم که کسی قرار است به شخصیت من آسیب بزند به طور قطع از خودم دفاع می‌کنم‌.

ادراک یا اختیار؟

وی خاطرنشان کرد: تهدید درونی و مراقبت از خود بسیار پیچیده است هم تشخیص آن و هم اینکه من چگونه می‌توانم از خودم مراقبت کنم. چرا پیچیده است به‌دلیل اینکه ما با دو مسئله مواجهیم که تشخیص را برای ما سخت کرده است یکی ادراک و دیگری اختیار. ما هوشیاریم به اینکه انگار اختیار دنیای بیرونی را داریم و می‌توانیم دنیای خارج را کنترل کنیم و از تهدید‌ها دوری کنیم؛ اگر جایی ترسناک است یا جان من در خطر است یا قرار است من را تمسخر کنند پس نمی‌روم. گاهی وقت‌ها فکر می‌کنیم می‌توانیم مقابله کنیم ولی در هر حال وقتی من تهدید بیرونی را می‌شناسم پس اقدام من اطمینان بخش‌تر است اما اگر که من ادراکم از یک مسئله‌ای غلط باشد آیا تشخیص این سخت نیست؟

جان‌بزرگی تصریح کرد: من فکر می‌کنم که شما را شناختم پس در مورد شما قضاوت می‌کنم، چقدر این درست است؟ چقدر ما می‌توانیم با اطمینان بگوییم که ادراک من از دیگری واقعی است؟ وقتی می‌گوییم آیا شما خدا را می‌شناسی؟ خودت را می‌شناسی؟ حتی ادراک ما از خودمان تا چه حد واقعی است؟ دقت کنید که ما حتی به اندازه‌ای خودمان را نمی‌شناسیم که وقتی سر سفره نشستیم بدانیم چه مقدار غذا ما را سیر می‌کند؟ یکی از معضلات نسل امروزی بشر در همه جای دنیا چاق نشدن است یا چقدر بخوریم که چاق نشویم و توجه به فیزیک انسان است و تبلیغات دنیا هم بر این موضوع برنامه‌ریزی شده، اینکه در واقع ما چقدر خودمان را می‌شناسیم؟

این روانشناس با تاکید بر این موضوع که بحث تهدید درونی بحث تهدید ادراکی است، افزود: جالب این است که چون خدا قدرت انتخاب‌گری را به ما داده و انتخاب‌گری جزو ذات و هویت ماست ما می‌توانیم در دنیای بیرون انتخاب می‌کنیم به طور مثال اگر جایی ترسناک است پس نمی‌رویم اما در مورد ترس‌های درونی چه؟ روانشناسان به درستی به این موضوع پرداخته‌اند. به محض اینکه من احساس کنم حتی از درون کسی قصد تغییر ایده‌های من را دارد بلافاصله مکانیزم دفاعی من عمل می‌کند. خداوند در قرآن هم به این موضوع اشاره کرده است «بعضی‌ها هستند که می‌گویند خدایی را که تو معرفی می‌کنی نمی‌خواهیم، ما خدای پدرانمان را که می‌شناییم عبادت می‌کنیم و این برای ما بهتر است.» چون ادراک از خدایان اجداد خود را ادراکی واقعی می‌دانند.

وی اظهار کرد: گاهی اوقات ما ادراک‌های خودمان را واقعی می‌دانیم. کسی در جلسه روان‌درمانگری پول می‌دهد تا درمان شود اما در برابر درمانگر مقاومت می‌کند، چرا مقاومت می‌کند؟ چون ادراک درونیش به او سازمانی داده است. گاهی ما با ادراک‌های درونی خود سازمان و شرایطی ایجاد می‌کنیم که ما را با دنیا سازگار می‌کند بعد فکر می‌کنیم که درست عمل کرده‌ایم درحالی‌که مرتب کار غلط انجام داده‌ایم. به همین خاطر است که وقتی با مراجعه‌کننده به مشاور صحبت می‌کنیم می‌گوییم اگر فکر می‌کنی سازمان فکری تو درست عمل می‌کند پس چرا ناراحتی و زندگی به مو رسیده است.

چرا انسان از دست خود عاجز می‌شود؟

جان‌بزرگی گفت: چرا ما حتی از دست خودمان نیاز به پناهگاه داریم؟ چرا ما از دست خودمان عاجز می‌شویم؟ چرا اینقدر اشتباه می‌کنیم؟ خیلی گرفتاری‌های این‌چنینی داریم. چرا جایی‌که نباید حرف بزنیم حرف می‌زنیم؟ به قول معروف حرف زدن بلد نبودیم، حرف نزدن که بلد بودیم. اگر مهارت حرف زدن نداری حرف نزن. چرا ما حریف خودمان نمی‌شویم؟ چون ما خطای ادراکی عجیب و غریبی داریم. یک خطای ادراکی داریم که ما فکر می‌کنیم با اختیار همواره می‌توانیم درون خودمان را اصلاح و درست کنیم.

وی ادامه داد: به همین خاطر فردی به روانشناس مراجعه می‌کند و به او می‌گوید که از صحبت‌هایت پیداست الکل استفاده می‌کنی، می‌گوید گاهی اوقات و این خطای ادراکی است، می‌گوییم فکر می‌کنی می‌توانی از این اقدام دست بکشی؟ می‌گوید بله، می‌گوییم اگر توانستی تا دو هفته دیگر از الکل استفاده نکنی آن‌وقت می‌توانیم با هم گفتگو کنیم، می‌گوید من بعضی وقت‌ها استفاده می‌کنم و هر وقت بخواهم می‌توانم مصرفم را کنترل کنم. تمام کسانیکه دچار گرفتاری‌های باطنی می‌شوند همین فریب ذهنی و خطای ادراکی را دارند که فکر می‌کنند هر زمان اختیار کنند مصرف خود را قطع کنند.

این روانشناس تصریح کرد: آیا می‌توانی خشم خود را کنترل کنی؟ چطور می‌توانی؟ تا به‌حال صدبار به خودت قول دادی! چرا باید دائم از خودمان تیر بخوریم؟ خدا به ما آدرس می‌دهد و می‌گوید من پناهگاه شما هستم. من باید به جای کنار گذاشتن خطای ادراکی بگویم: بگذارید من با کمک خدا شروع کنم و به‌جای کنار گذاشتن خشم، بخشندگی را اختیار کنم. اگر با اسماء‌الهی شروع کنیم حال ما خیلی بهتر خواهد شد. وقتی من با تک تک این اسماء ارتباط بگیرم تا چه حد خوشحال کننده خواهد بود.

وی یادآوری کرد: چقدر خدا خوب است که این برنامه را در درون ما گذاشته است تا من در کنار هر یک از اسماء که قرار می‌گیرم حالم خوب است پس چرا نیت خودم را با این اسماء تنظیم نکنم که پناهگاه من هستند. کنار این اسماء الهی بودن جایی است که من به‌جای اینکه با چهار تا حرف رکیک بیشتر بخواهم جواب کسی را بدهم، می‌توانم ادعا کنم که هر وقت اراده کنم می‌توانم خشم خودم را کنترل کنم، کاری ندارد و اختیار دارم.

آیا اسماء الهی هدایتگرند؟

جان‌بزرگی یادآور شد: گاهی در امتداد کار اشتباهی که مرتکب شده‌ایم به ظاهر می‌گوییم دلم خواست این کار را انجام دهم اما در باطن می‌دانم که نتوانستم خشم خود را کنترل کنم. آیا این اسماء به ما کنترل یاد می‌دهند؟ مسیر نشان می‌دهند؟ آیا این اسماء هدایتگرند؟ این اسماء را در کنار چه کسانی می‌بینیم؟ می‌گویند روان درمانگر باید در برابر هر نوع رفتاری از مراجعه‌کننده خود آرام باشد اما چطور این اتفاق می‌افتد؟

وی با اشاره به خلاصه مباحث تهدید گفت: اول اینکه خداوند آدرس را به ما داده که این ‌اسماء حسنی مال من است که به شما داده‌ام و مسیر ارتباطی شما با من است پس با اینها من را صدا کنید و با این اسماء بیاید و کنار من بایستید و ببینید که حالتان چطور می‌شود و شما چه وضعیتی پیدا می‌کنید. دوم اینکه وقتی شما این اسماء را تحریف کرده و از آن‌ها فاصله می‌گیرید و به موضوعاتی نسبتشان می‌دهید که شایستگی این اسماء را ندارند و یا وقتی کنار کسی قرار می‌گیرید که فکر می‌کنید مهربان‌ترین است و به او دلخوش می‌کنید و با او می‌روید بدانید که در این صورت شما اسماء را تحریف کرده و ملحد شدید و در ادامه از مسیر خارج خواهید شد.

استاد گروه روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: از مسیر خارج شدن وقتی است که من تهدید دنیای درونی خودم را نمی‌شناسم و به خاطر پیچیدگی آن، خطای ادراکی دارم و فکر می‌کنم او در اختیار مطلق من است و به‌همین خاطر دائم اشتباه می‌کنم و این اشتباه‌ها مرا اذیت می‌کند و بعد از مدتی معناها تغییر پیدا خواهد کرد.

وی خاطرنشان کرد: پس تهدیدهای درونی ما به ادراک ما ربط پیدا می‌کند و زمانیکه ادراک و اختیار در هم ضرب می‌شوند در ما مقاومت ایجاد می‌کند. اینجا مکر درونی و گول‌زدن‌های درونی وجود دارد و فکر می‌کنم که من می‌توانم و در ادامه اشتباه پشت اشتباه از من سرمی‌زند؛ در حالی‌که می‌توانم امتحان کنم و به‌جای کنترل خشم با اسماء حسنی ارتباط گرفته و مهربانی را تقویت کنم.

سحر محمدعلیخانی