اقتصاد اسلامی در بایکوت حوزه و دانشگاه؛ مخالفان گوش شنوایی ندارند + صوت

علی سعیدی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم در گفت‌وگو با ایکنا، درباره چرایی عدم پیاده‌سازی مفاهیم و مبانی اقتصاد اسلامی در کشور به صورت کامل گفت: این موضوع دلایل متعددی دارد ولی شاید مهم‌ترین چالش در این زمینه به این نکته بازگردد که یک تلقی رایجی در بین دانشگاهیان، حوزویان و به تبع آن در بین سیاستمداران وجود دارد که گمان می‌شود ما یک چیزی به نام علم اقتصاد محض داریم و این علم اقتصاد، اسلامی و غیراسلامی ندارد و مانند علم فیزیک است و برای اینکه بتوان اقتصاد را شکوفا کرد باید به سراغ آموزه‌های چنین علم اقتصادی رفت.

وی افزود: علم اقتصاد محض، فاقد ارزش‌های ایدئولوژیک و جهت‌گیری است و امکان ورود مبانی اسلام به این نوع علم وجود ندارد و مثل همه جای دنیا چه کافر باشیم، چه مؤمن، چه لائیک و چه مسیحی به ناچار باید به سراغ مباحث اقتصادی رفت که در کتاب‌های درسی علم اقتصاد محض مطرح شده‌اند.

پژوهشگر اقتصاد اسلامی در این رابطه ادامه داد: این تلقی بسیار خطا و نادرست بوده و حاصل یک پروژه سیاسی و امنیتی است که در قرن بیستم شکل گرفته و اتفاقاً در واکنش به غلبه تفکرات مارکسیستی اتفاق افتاده؛ یعنی وقتی لیبرال‌ها در اوایل قرن بیستم به لحاظ نظری نتوانستند پاسخ چالش‌های مارکسیست‌ها را بدهند، به ابزار ریاضیات و آمار پناه آوردند و ایدئولوژی خودشان را در ضمن ریاضیات و در ضمن آمار مطرح کردند.

مفروضات اقتصاد محض

سعیدی بیان کرد: نظریه‌پردازان اقتصاد محض یک سری ارزش‌ها مانند رقابت، آزادی، فردگرایی و تئوری بازار را فرض گرفته‌اند و در چارچوب این مفروضات دست به مدل‌سازی اقتصادی می‌زنند ولی برخی فکر می‌کنند همه اقتصاد یعنی مدل‌سازی و کاری هم به نگاه و مکتب اقتصادی اسلام ندارند. کسانی که این کار را انجام داده‌اند یک تلقی از علم اقتصاد در قالب اقتصاد ریاضی را به وجود آورده‌اند که مبتنی بر ارزش‌های لیبرالیستی است و از این طریق سعی کرده‌اند مکتب خودشان را توسعه دهند و تقریباً در همه جای دنیا مکتب لیبرالیسم اقتصادی را به اسم علم اقتصاد گسترش داده‌اند.

وی ادامه داد: اما وقتی این علم اقتصاد را باز می‌کنیم پی خواهیم برد که این نوع اقتصاد مبتنی بر گزاره‌های کاملاً ایدئولوژیک و مکتب فایده‌‎گرایی است و همه چیز را در پرتو فایده اقتصادی تفسیر می‌کند. مکتب فایده‎‌گرایی، مکتبی است که ارزش همه افعال و کارهای انسان را به سود و زیان مادی و مالی ربط می‌دهد.

این کارشناس اقتصاد اسلامی با بیان اینکه در دانش اقتصاد محض هیچگاه از این ابعاد اخلاقی و هنجاری بحث نمی‌شود، گفت: بلکه همیشه در مورد مدل‌ها و مسائل کمی و ریاضی بحث می‌شود و هیچ‌کس هم متوجه نیست در لابه‌لای این بهینه‌سازی‌های ریاضی و آماری ما داریم یک مکتب سودانگاری و فایده‌انگاری را ترویج و تبلیغ می‌کنیم.

فلسفه خوکی و نادیده گرفتن ارزش‌های اخلاقی 

سعیدی افزود: جالب است بدانید در ادبیات فلسفه اخلاق غرب به این نوع فایده‌گرایی «فلسفه خوکی» می‌گویند! و قائل هستند که به نوعی حذف کردن انسان، نادیده گرفتن ارزش‌های اخلاقی و انسانی و عواطف است. وقتی به این نکته توجه نداریم ناخودآگاه به اسم علم اقتصاد محض، اقتصاد سرمایه‌داری را ترویج و گسترش می‌دهیم. تا زمانی که این تلقی در جامعه ما وجود داشته باشد همچنان اسیر نگاه‌های لیبرالیستی هستیم و نتیجه‌اش می‌شود اینکه وقتی در دانشگاه‌ها و حتی در برخی حوزه‌ها در مورد اقتصاد اسلامی بحث می‌شود می‌گویند مگر اقتصاد، اسلامی و غیراسلامی دارد؟! یعنی حتی در الفبای ماجرا گیر کرده‌اند.

بیشتر بخوانید:

• تقابل آرمان‌گرایی و لیبرالیسم؛ آیا اقتصاد اسلامی علاج مشکلات است؟

وی یادآور شد: درصورتی‌که 60، 70 سال پیش شهید صدر پاسخ همه این شبهات را داده و خیلی مستند و مفصل صحبت کرده ولی همین کتاب را هم نخوانده‌اند یا حداقل دقیق نخوانده‌اند و یا نخواستند که بفهمند و فقط به دنبال رد آن بودند. پژوهش‌های متعددی در اقتصاد اسلامی در حال انجام است و در این زمینه مجلات علمی، دانشکده‌ها و گروه‌های علمی وجود دارند و سیاست‌ها و توصیه‌های سیاستی مطرح شده‌اند ولی تا زمانی که ذهنیت این است همه آن چیزهایی که در کتاب‌‎های درسی وجود دارند اجرایی شوند نه چیز بیشتری، حتی حاضر نیستند بحث‌های دیگر را بشنوند و حاضر نیستند در مجامع عمومی و دانشگاه‌ها و رسانه‌ها درباره‌اش بحث و گفت‌وگو شود و بیشتر  ازجهت تمسخر دارد و آن را بایکوت می‌کنند.

سلب فرصت از اقتصاد اسلامی

عضو هیئت علمی دانشگاه قم با بیان اینکه وقتی ایده‌ای می‌خواهد مطرح شود باید در فضای افکار عمومی آن را طرح کرد و همه در مورد آن بحث کنند، اظهار کرد: بدون طرح ایده، جوانب اجرایی و نقاط قوت و ضعفش آن مشخص نخواهد شد ولی هیچ وقت فضای حاکم اقتصاد لیبرال سرمایه‌داری این مجال را به اقتصاد اسلامی نداده و نمی‌دهد؛ با وجود اینکه دولت و نظام سیاسی، اسلامی شده ولی به لحاظ اقتصادی، اسلام در آن دیده نمی‌شود و خلأیی در این زمینه وجود دارد.

سعیدی یکی از مشکلات اقتصادی ایران را ریشه در آموزش علم اقتصاد دانست و گفت: ما حتی همان علم اقتصاد سرمایه‌داری را هم خوب، درست و مبنایی آموزش نمی‌دهیم و دانشجو نمی‌داند طبق چه مکتب اخلاقی، اقتصادی و اجتماعی تحصیل و فکر می‌کند، طوری وقتی فارغ‌التحصیل و حتی استاد هم می‌شود، نمی‌داند نظام سرمایه‌داری چیست و نظام‌های رقیبش چه‌ها هستند. دانشجوی لیسانس اقتصاد حدود 140 واحد درسی را پشت سر می‌گذارد ولی تنها 6 واحد آن مربوط به اقتصاد اسلامی است که آن هم تاریخ است و ضعیف ارائه می‌شود. ضعف نظام آموزشی کشور این است که از همان ابتدا دانشجو را در مکتب سرمایه‌داری کانالیزه می‌کنیم و دیگر نمی‌توان از آن انتظار داشت که درباره اقتصاد اسلامی صحبت کند.

وی در پایان تأکید کرد: اقتصاد اسلامی در همه عرصه‌های فعالیت اقتصادی حرف برای گفتن دارد و در آن حکم و نظر داده است. کتاب مکاسب شیخ انصاری فقط 6 جلد است و آمده درباره جزئیات مسائل صحبت کرده نه اینکه فقط رهنمود کلی ارائه دهد. برخی می‌گویند اسلام فقط درباره ربا سخن گفته، درصورتی که این ادعا درست نیست و اسلام آمده درباره تجارت، دادوستد، مبادله، بازار و قیمت‌گذاری و مالیات‌ستانی، تأمین معیشت و وظایف حکومت در اقتصاد حرف زده، پس چطور می‌توان گفت اسلام فقط در مورد ربا سخن گفته است.

گفت‌وگو از سعید امینی