نگاهی به تفسیر «منیة الطالبین»؛ اثر آیت‌الله العظمی سبحانی

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدمهدی رفیع‌پور، استاد حوزه علمیه طی یادداشتی که در اختیار ایکنای قم قرارداده است، نوشت: با تکمیل جلد آخر دوره تفسیر ترتیبی حضرت آیت‌الله العظمی آقای سبحانی کامل شد، متاسفانه حجاب معاصرت از یکسو و کثرت و تنوع تألیفات این عالم برجسته و پرکار سبب شده است تا قرآن پژوهان و محققان به این کار بزرگ و مهم کمتر توجه و مراجعه داشته باشند و به همین جهت این یادداشت کوتاه به معرفی تفسیر ترتیبی منیة الطالبین می‌پردازد.

گفتنی است که از حضرت آیت‌الله سبحانی پیشتر دو دوره تفسیر موضوعی مفصل منتشر شده است که باید درباره آن‌ها در مجال دیگری سخن راند: مفاهیم القرآن (به زبان عربی) و منشور جاوید (به زبان فارسی). 

معرفی مفسر منیة الطالبین

مرجع عالیقدر حضرت آیت‌الله العظمی شیخ جعفر سبحانی در سال ۱۳۰۸ در تبریز به دنیا آمد. مقدمات و مقداری از سطوح را در مدرسه طالبیه تبریز فراگرفت و برای ادامه تحصیل در سال ۱۳۲۵ به قم مهاجرت کرد و از محضر فقیهان بزرگی، چون آیات عظام سیدمحمد حجت، سیدحسین طباطبایی بروجردی، امام خمینی و سیدکاظم شریعتمداری فقه و اصول و از محضر علامه سید محمد حسین طباطبایی تفسیر و فلسفه را فراگرفت و با جدیت در دو عرصه تدریس و تألیف به فعالیت پرداخت.

در عرصه اول متون درسی حوزوی را از ابتدا تا انتها مکررا تدریس نمود و در سال به تدریس خارج فقه و اصول اقدام نمود. در کنار آن به تدریس کلام و رجال و دروس ملل و نحل و نیز شرح منظومه و سپس اسفار در فلسفه اسلامی پرداخت و ده‌ها و بلکه صد‌ها شاگرد را تربیت و به جامعه علمی تقدیم نمود.

در عرصه دوم نیز به همراه دوست صمیمی خود حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی به نگارش مقاله روی آورد و در مجلات مکتب اسلام و مکتب تشیع مقالات متعددی نگاشت. همچنین بیش صد از پنجاه جلد کتاب در زمینه‌های فقه و اصول و تفسیر و کلام و رجال نگاشت.

فهرست آثار ایشان در این مختصر نمی‌گنجد و تنها به ذکر چند عنوان بسنده می‌کنیم:

الحج (۵ جلد)، المواهب فی احکام المکاسب، المختار فی احکام الخیار، فروغ ابدیت، فروغ ولایت، نظام النکاح فی الشریعة الغراء (۲ جلد) نظام الطلاق فی الشریعة الغراء، المضاربة، رساله توضیح‌المسائل، استفتائات (۳ جلد) القصاص، الطاف الرحمن فی فقه القرآن (۳ جلد) ارشاد العقول الی مباحث الاصول (۴ جلد) الانصاف فی مسائل دام فی‌ها الخلاف (۳ جلد) و رسائل و مقالات (۱۴ جلد).

نکات کلی درباره تفسیر 

منیة الطالبین تفسیری است که به زبان عربی رسمی و در طول سالیان دراز و به صورت تدریجی نگاشته شده است و تفسیر برخی از سوره‌های آن جلوتر از تفسیر سوره‌های قبل تدوین و منتشر شده است. 

متاسفانه و به دلایلی که نگارنده ندارد تاریخ شروعی برای آن ذکر نشده است و بسیاری از مجلدات هم تاریخ پایان نگارش ندارد تا بتوان ارزیابی دقیق‌تری از بازه زمانی نگارش این تفسیر بزرگ داشت.

دو جلد اول این کتاب به مباحث علوم قرآنی می‌پردازد و بایسته است که برای استفاده بیشتر علاقه‌مندان علوم قرآنی به فارسی ترجمه شود. مباحث تفسیری از جلد سوم آغاز و تا پایان جلد سی‌ام ادامه دارد. در واقع این تفسیر دارای ۲۸ جلد است و تقریبا برای تفسیر هر جزء از قرآن یک جلد اختصاص پیدا کرده است.

جایگاه مفسر

نکته مهمی که باید درباره این تفسیر به آن توجه کرد جامعیت مفسر آن است. متأسفانه تعداد کتاب‌هایی که نام تفسیر را بر روی خود گذاشته اند، اما نویسندگان آن‌ها تخصص و تحصیلات کافی برای ورود به عرصه قرآن پژوهی را ندارند کم نیست. ویژگی مهم این تفسیر این است که نویسنده آن دارای جامعیت بالایی در علوم مختلف اسلامی است و این مطلب به هنگام ورود ایشان به تفسیر آیات عقایدی و فقهی و تاریخی کاملا روشن است.

مفسران تک بعدی معمولا به آیات خاصی که می‌رسند توان پردازش و نکته گویی دارند و در بخش‌های دیگر تفاسیر آن‌ها ضعیف و کم نکته و گاهی دارای اشتباهات متعددی است. اما آیت الله سبحانی همانند استادشان مرحوم علامه طباطبایی و معاصرشان آیت الله جوادی آملی دارای جامعیت علمی هستند و لذا تفسیر منیة الطالبین همانند المیزان و تسنیم در موضوعات مختلف و برای طیف‌های گوناگونی قابل استفاده است.

هدف و مخاطب تفسیر 

آیت‌الله سبحانی هدف خود را از نگارش این اثر ارائه تفسیری جامع برای مدرسان و مبلغان معرفی کرده‌اند و در ابتدای جلد ۳۰ ص ۷ می‌نویسند:

(ولا یخفىٰ أنّ المکتبة الإسلامیة وإن کانت مکتظة بالتفاسیر، إلّاأن الذی دعانا للقیام بهذا العمل هو محاولة تقدیم تفسیر جامع میسّر یکون مصدراً لما یحتاج إلیه المدرّسون والمبلغون فی دروسهم ومحاضراتهم فی توضیح الآیات الکریمة، وتقریب‌ها إلى أذهان الناشئة المؤمنة، وقد بذلنا جهدنا فی تحقیق هذا الهدف راجین من اللّٰه سبحانه أن یصوننا من الخطأ والزلل، وأن یجعل عملنا هذا ذخراً لیوم لا ینفع فیه مال ولا بنون)

از همینجا می‌توان درک کرد که مخاطب این تفسیر بر خلاف تفسیر نمونه، عموم مردم نیستند، قلم نویسنده همچون دیگر آثارشان روان است و تعقید ندارد. مباحث فقه و کلام مقارن و توجه به نقد و بررسی تفاسیر اهل سنت در تفسیر منیة پر رنگ و با نشاط است. در خصوص آیات الاحکام نسبت به المیزان ترجیح دارد و برخلاف استادشان علامه طباطبایی از مباحث فقهی قرآن سریع رد نمی‌شوند.

نویسنده در چندین مورد به اواسط یا اواخر مجلدات تفسیری خود، رساله‌ای را که بنظر می‌رسد پیشتر نوشته و آماده داشته است (شاید با کمی ویرایش و البته بدون هیچ توضیحی) ضمیمه می‌کند؛ برای نمونه در جلد ۲۲ ص ۲۳۴ بحثی را درباره عصمت مطرح کرده است.یا در جلد ۱۴ ص ۵۶۹ رساله‌ای را که در بحث تبرک دارند ملحق کرده اند.یا در جلد ۲۶ ص ۳۹۷ بحث تکفیر را که مبسوط هم هست ملحق نموده اند. یا در جلد ۲۷ ص ۴۶۷ رساله‌ای را در بحث رؤیت خدا ملحق کرده اند. این رساله‌ها و مباحث مستقل شاید اگر تجمیع شود حجم یک جلد از این تفسیر را به خود اختصاص دهد.

روش مفسر

بی‌تردید تفسیر منیة الطالبین از جمله تفاسیر اجتهادی معاصر است که تلاش دارد تا برای فهم آیات قرآن کریم هم از منهج تفسیر قرآن به قرآن و هم از منهج تفسیر روایی و هم از تأملات عقلی برای معنی کردن آیه مورد بحث بهره ببرد.

روش مفسر به این ترتیب است که پس از نقل آیات مورد نظر ابتدا به شرح لغات مشکل آن بپردازد و در ادامه وارد بحث شأن نزول و بررسی آن شود. در ادامه هم برای معنی کردن آیه به آیات دیگر و روایات وارد شده توجه فراوانی دارد.

اتکای منیة الطالبین و توجه آن به روایات بیش از تفسیر المیزان است و برخلاف استادشان علامه طباطبایی که بحث روایی را جدا از بحث تفسیری می‌آورند، آیت الله سبحانی عنایت دارد که بحث روایی هم در بخش اصلی مطرح گردد.

ظاهرا و برخلاف علامه طباطبایی مبنای ایشان پذیرش حجیت خبر واحد در تفسیر قرآن است و ناگفته روشن است که چنین مبنایی چه تفاوت‌های متعددی را در مقام تفسیر موجب می‌شود.

در ابتدای جلد ۱۱ برخلاف دیگر مجلدات یک تشکر ویژه وجود دارد: از محقق بارع آقای سید حیدر محمد علی طحان بغدادی بابت مطالعه مطالب این جلد و بیان نکات سودمند تشکر کرده اند.

1- از جمله اموری که سبب حجیم شدن این مجموعه شده است نقل کامل هر سوره در ابتدای آن است! یعنی غیر از نقل آیه یا آیات محل تفسیر کل هر سوره را در ابتدای آن ذکر کرده‌اند. شاید این کار برای تسهیل خواننده باشد، اما با توجه به دسترس بودن قرآن کریم از یکسو و گران بودن کاغذ و کتاب از سوی دیگر کار موجهی نمی‌باشد.

در واقع از ۲۸ جلد تفسیر یک جلد آن چنانکه گذشت مقالات و رساله‌های مستقلی است که با ارجاع هم می‌توان مخاطب خاص و محدودی را که کنجکاوی بیشتری دارد راهنمایی کرد و یک جلد کامل هم متن قرآن کریم است که ابتدای هر سوره آمده است و لذا متن تفسیری منیة الطالبین در واقع ۲۶ جلد می‌شود.

اصولا میل به پر حجمی و پر جلدی که متاسفانه در سال‌های اخیر مرسوم شده است قابل انتقاد است. نخبگان با اشارتی مطلب را در میابند و اگر لازم باشد جستجو و مراجعه می‌کنند و عموم که نیازمند شرح و بسط هستند اصولا زبان دیگری می‌طلبند...
ادامه دارد.

2- از آنجا که منیة الطالبین بعد از المیزان نوشته شده است و المیزان محور توجهات قرآن پژوهان معاصر است انتظار این بود که در مباحث مختلف و حداقل مواردی که حضرت علامه دیدگاه خاص یا خلاف مشهور دارند متعرض فرمایشات ایشان شوند و موافقت یا نقد خود را اعلام بفرمایند در حالیکه با مراجعه مکرر کاملا روشن می‌شود که تفسیر المیزان تنها در برخی از موارد محل مراجعه نویسنده دانشمند کتاب بوده است مانند ج ۱۱ ص ۱۲۰ و ج ۲۶ ص ۸۴. 

این گفته البته به معنای ندیدن ارزش استقلال رأی نویسنده در نگارش این اثر بزرگ و تحت تاثیر المیزان نبودنش نیست چرا که متعرض مهمترین تفسیر معاصر شیعی شدن منافاتی با استقلال رأی ندارد و نویسنده می‌تواند نقادانه آرای جدید را بررسی کند.

این مطلب در مورد دو تفسیر مهم و ارزشمند التحریر و التنویر اثر علامه ابن عاشور که گاهی متعرض آن شده‌اند مانند ج ۱۲ ص ۹۰ و ج ۲۶ ص ۳۳ و الفرقان فی تفسیر القرآن اثر دکتر صادقی که خیلی کم به آن توجه کرده اند مانند ج ۲۶ ص ۹۶ صادق است.

در واقع اینطور به نظر می‌رسد که مفسر بزرگ منیة، مقید به بررسی هیچ یک از تفاسیر مهم معاصر نمی‌باشند و از هرکدام گاهی و به مناسبت مطلبی را نقل و بیشتر نقد کردند؛ رشد هر دانش به این است که متفکران جدید مباحث را از آخرین مرز‌هایی که محققان قبل طی کردند دنبال کنند و در تقویت یا نقد آن همت بگمارند.

از معدود واکنش‌های مکتوبی که درباره این تفسیر وجود دارد نوشته نسبتا کوتاه آقای محمد کاظم تقوی است که در کتاب در محضر استاد (به کوشش علیرضا سبحانی، توحید قم، ۱۴۰۲) منتشر شده است. آنطور که در این نوشته آمده است آغاز نگارش این تفسیر سال ۱۳۹۱ بوده است (ص ۴۱۶) و در طول یک دهه تمام قرآن کریم را تفسیر کرده‌اند.

بی‌تردید نگارش یک دوره تفسیر کامل از قرآن کریم در چنین سنی با وجود اشتغالات متعدد آیت الله سبحانی نیازمند عنایت و توفیق الهی و نظم و پشتکار مثال زدنی است که از ایشان سراغ داریم. با آرزوی توفیق بیشتر و سلامت و طول عمر برای این مفسر و مرجع بزرگوار این نوشته را به پایان می‌برم. 

سخن گفتن از تراث قرآنی آیت‌الله سبحانی البته در اینجا به پایان نمی‌رسد و لازم است برای این منظور دو تفسیر موضوعی پیش گفته و نیز مجموعه سه جلدی آیات الاحکام ایشان به نام الطاف الرحمن فی فقه القرآن را نیز معرفی نماییم.