مفهوم‌شناسی «اعْبُدُوا اللَّهَ» در آیه ۳۶ سوره نحل

حجت‌الاسلام والمسلمین حسین داوری، رئیس اداره تبلیغات اسلامی شهرستان شهرکرد در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری با اشاره به آیه ۳۶ از سوره مبارکه نحل «وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ ۖ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلَالَةُ ۚ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ» که مبحث عبودیت و بندگی را مطرح می‌کند، اظهار کرد: عبودیت در قرآن کریم به‌عنوان هدف خلقت انسان مطرح می‌شود همانطور که مرحوم آیت‌الله بهجت قائل بود که هر چه هست و نیست در یک کلمه یعنی عبودیت خداوند متعال خلاصه شده است.

وی با ذکر اینکه عبودیت ناظر بر احساس تعلق و وابستگی به ذات مقدس خداوند است، ادامه داد: فلاسفه خداوند متعال را وجود محض و انسان‌ها را وجودی غیرمستقل در ظل پروردگار معرفی می‌کنند که از خودش ثمره و موجودیت ندارد. انسان زمانی وجود می‌یابد که خود را وابسته به منبع نور و وجود بداند و بیت «اگر نازی کند لیلی فرو ریزند محمل‌ها» اشاره به همین تعلق انسان به خدا دارد. 

داوری بیان کرد: احساس تعلق در بین روانشناسان به‌عنوان یکی از نیازهای اساسی انسان تلقی می‌شود و روانشناسان انسان‌گرا نظیر مزلو نیاز به تعلق، عشق و صمیمیت را جزو مواردی می‌دانند که در فرایند به کمال رسیدن انسان بسیار نقش‌آفرین هستند؛ مزلو معتقد است انسان برای رسیدن به تعالی نیازمند عشق است و زمانی می‌تواند به خود شکوفایی برسد که این نیاز پاسخ داده شود.

کارشناس ارشد روانشناسی اسلامی با یادآوری اینکه روانشناسی غربی قائل به روح و وجود نیست، گفت: تعبیر غربی‌ها از روح، همان فرایندهای ذهنی است لذا قد روانشناسی غربی بالاتر از این کلمات نیست و احساس تعلق را به جای خدا به موجودات هم‌سنخ با انسان می‌دانند و قائلند این نیاز می‌تواند از سوی یک انسان یا موجود دیگر برآورده شود و انسان می‌تواند به سمت تعالی پیش رود.

این کارشناس مذهبی با تأکید بر اینکه این احساس نیاز در وجود انسان باید با حس تعلق و عشق به خداوند پاسخ داده شود، توضیح داد: همچنان که در سوره مبارکه توحید فراز «الله الصمد» به همین نکته اشاره دارد و در زبان عرفا به این معناست که خداوند همه جا را احاطه کرده و هیچ خلأ در وجود ذات اقدس الهی راه ندارد و لذا به تعبیر فراز «إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَىٰ رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ» (انشقاق/۶) انسان همواره در حركت به سوى خداست.

داوری با بیان اینکه احساس تعلق به پروردگار به انسان هویت می‌دهد، تصریح کرد: انسانی که خود را از خدا جدا بداند، هیچ‌گاه آرامش درونی ندارد و روانشناسان غربی هم می‌گویند انسان وقتی به آرامش، امنیت و نائل می‌شود و به سلامت روان و رضایت درون می‌رسد که به شخصی مهم در زندگی خود احساس تعلق داشته باشد و بتواند خود را به او نزدیک کند؛ منبع تعلق اما در فرهنگ دینی ما ۲ کلمه بسیار مهم و حیاتی «توحید» و «ولایت» است.

رئیس تبلیغات اسلامی شهرستان شهرکرد با بیان اینکه این احساس تعلق و نیاز به خداوند در بسیاری از آیات کلام وحی مورد اشاره است، توضیح داد: به‌عنوان نمونه در آیه «يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ» (فاطر/۱۵) از تعبیر «فقیر» استفاده شده که متفاوت از «سائل» بوده و اصطلاحاً به کسی گفته می‌شود که ستون فقرات او معیوب باشد تا جایی که قدرت حرکت ندارد و بدون کمک دیگران نمی‌تواند روی پای خود بایستد. قرآن می‌گوید انسان‌ها نیازمند به خداوند هستند و این نیازمندی به آنان هویت می‌بخشد لذا چون وجودش وابسته به خداوند است نمی‌تواند بدون خدا زندگی کند. 

اسلام؛ دین محبت و دلدادگی 

داوری با استناد به نظریه مزلو که قائل است علاوه بر احساس تعلق باید یک ارتباط عاشقانه و صمیمی نیز شکل بگیرد، گفت: امام صادق(ع) در حدیثی اسلام را دین محبت و دلدادگی معرفی می‌کنند و این معانی روشن‌کننده مسیر در حوزه سبک زندگی، رفتارها و الگوهای رفتاری هستند و انسان را به اهداف متعالی سوق می‌دهد؛ به عبارت دیگر رسیدن به اهداف والای انسانی مدنظر اسلام، جز از مسیر صمیمیت، محبت و عشق عبور نمی‌کند.

وی با تصریح اینکه شخصیت انسان متشکل از افکار، احساسات و هیجانات و رفتارها است، توضیح داد: وقتی امام(ع) می‌فرماید که اسلام دین محبت است اشاره به حوزه احساسات و هیجانات درونی انسان دارد و لذا احساسات درونی انسان باید او را به سمت معنویت و اسلام سوق دهد. در تاریخ داریم اکثر کسانی که ایمان آوردند در ابتدا شیفته اخلاق پیامبر(ص) شدند یعنی وادی هیجان و احساس و محبت انسان‌ها درگیر بود که این موضوع در قرآن کریم از جمله در فراز «وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ» از آیه ۱۵۹ سوره مبارکه آل‌عمران نیز تصریح شده است.

کارشناس ارشد و مدرس روانشناسی اسلامی با بیان اینکه عبودیت به عنوان یکی از مباحث مهم سبک زندگی اسلامی است، گفت: عبودیت احساس تعلق نسبت به خداوند است که انسان خود را از ذات مقدس الهی جدا نداند. نزدیک‌ترین راه برای عبودیت، محبت و عشق است که اگر این احساس دلدادگی نسبت به خدا و اولیای الهی محقق شود، تمایل انسان به شناخت معارف اسلامی شکل خواهد گرفت و به تبع آن، رفتارهای دینی نیز بروز و ظهور می‌یابد.

داوری در پایان گفت: عبودیت مقوله‌ای است که هم شناخت انسان‌ها از دین و هم احساسات و هیجانات و به‌ویژه رفتارها را در مسیر دینی و تعالی و کمال قرار می‌دهد.