حرم مطهر حضرت عباس(ع) در طی قرون متمادی؛ از نخل‌های سایه‌بان تا بارگاه مطلا

به گزارش ایکنا، در این یادداشت به مراحل تاریخی ساخت، بازسازی و توسعه حرم مطهر حضرت ابوالفضل العباس(ع) می‌پردازیم. اما باید توجه داشت که تمام کسانی که حرم مطهر امام حسین(ع) را ساخته یا بازسازی کرده‌اند، حرم مطهر حضرت عباس(ع) را نیز چنین کرده‌اند. اما در سال‌های اخیر و پس از سقوط رژیم صدام در سال 2003 میلادی یک تغییر اساسی در مراحل بازسازی این حرم‌ها رخ داد و آستان‌ها به صورت قانونی و با نظارت مرجع عالیقدر شیعیان، آیت‌الله سیستانی، کار خود را از سر گرفتند.

 

در ادامه مراحل بازسازی حرم مطهر حضرت عباس(ع) را به طور خلاصه بررسی می‌کنیم:

 

در روز سیزدهم محرم الحرام سال 61 هجری یعنی سه روز پس از واقعه عاشورا، اجساد مطهر امام حسین(ع) و اهل بیت و اصحاب ایشان بر اساس مکان‌هایی که امام سجاد(ع) تعیین کرده بودند، توسط قبیله بنی اسد که در اطراف سرزمین طف ساکن بودند، به خاک سپرده شد و برای نخستین بار به دستور و راهنمایی امام سجاد(ع) نشانه‌هایی بر روی قبرها قرار داده شد.

 

مورخان گفته‌اند که چهار شاخه درخت خرما که با حصیرهایی پوشیده شده بود بر روی قبر امام حسین(ع) برپا کردند و بعید نیست که شبیه همین سایه‌بان نیز بر روی مرقد حضرت عباس(ع) ساخته شده باشد. در سال 65 هجری و در زمان حکومت عبدالملک بن مروان، حاکم اموی، حدود 4 هزار نفر از توابین، به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی به منظور خونخواهی امام حسین(ع) به نزد قبر آن حضرت رفته و بر روی آن بارگاهی بنا کردند. در سال 65 یا 66 هجری مختار ثقفی که در آن زمان حاکم عراق بود، محمدبن ابراهیم اشتر را به کربلا فرستاد تا مسجد و بارگاهی از آجر و گِل در اطراف قبر مطهر بسازد؛ یک روستا نیز در اطراف دو مرقد مطهر ساخته شد.

 

بارگاهی که به دستور مختار ساخته شده بود تا سقوط امویان یعنی سال 132 هجری باقی بود تا اینکه رشید و متوکل عباسی آن را تخریب کردند. در سال 198 هجری و در زمان مأمون، هفتمین خلیفه عباسی، وی از روی جاه طلبی، به دوستداران اهل بیت علیهم السلام توجه بیشتری نشان داد و پس از کشتن برادرش امین، دستور به تعمیر و بازسازی قبر مطهر امام حسین(ع) داد و گنبد باشکوه و حرم مجللی برای قبر آن حضرت بنا و راه را برای زیارت قبر مطهر آن حضرت باز کرد.

مأمون برای استحکام حکومت خود در سال 201 هجری به امام رضا(ع) پیشنهاد ولایتعهدی داد و در سال 202 هجری بار دیگر بارگاه امام حسین(ع) را بازسازی کرد.

در سال 247 هجری به دستور المنتصر، خلیفه عباسی، قبور مطهر امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) بازسازی شد و در سال 250 هجری حسن بن زید علوی اقدام به تعمیر مراقد مطهر در نجف اشرف و کربلای معلی کرد. در سال 279 هجری نیز مراقد مطهر کربلا به دستور المعتضد بالله عباسی تعمیر  شد و محمدبن زید مقلب به داعی صغیر، دو روضه در حرم مطهر امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) بنا کرد.

 

در سال 369 هجری وقتی عضدالدوله دیلمی، از ععع۷ مطهر امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) داد و ضریح‌های مطهر را با عاج بنا کرد و آنها را با زیورآلات و پارچه حریر تزئین کرد. در اطراف مراقد مطهر نیز چند رواق بنا کرد و شهر کربلا را توسعه داد. گفته شده نخستین بنایی که بر قبر مطهر حضرت عباس(ع) ساخته شده در سال 372 هجری(983 م) در زمان عضدالدوله دیلمی بوده است که گنبد بلندی از آجر و گچ بر بالای قبر مطهر ساخته شد.

 

در سال 407 هجری حسن بن فضل بن سهلان رامهرمزی، وزیر آل بویه، دیوارهای اطراف حرم‌های مطهر را بازسازی کرد.

در سال 513 هجری، امیر دبیس اسدی، از امرای حکومت بنی مزید اسدی، حرم‌های مطهر را بازسازی کرد. پیش از سال 556 هجری نیز طلایع بن رزیک، وزیر فاطمیان، همه ساله کمک‌های بسیاری برای علویان مجاور حرم‌های مطهر کربلا ارسال می‌کرد و اوقاف بسیاری برای آن مراقد مطهر وقف کرد.

 

در سال 620 هجری احمد الناصر لدین الله، خلیفه عباسی که در محبت به اهل بیت علیهم السلام با اجدادش تفاوت داشت، مراقد مطهر کربلا را بازسازی کرد. در سال 656 هجری نیز پس از سقوط حکومت عباسیان، سید بن طاووس حسنی نماینده‌ای از طالبیان را به مأموریت فرستاد که بر عتبات مقدسه نجف اشرف و کربلای معلی نظارت کند. او به بهترین شکل از این مراقد مطهر محافظت و پاسداری کرد و در زمان او، این حرم‌ها پیشرفت بسیاری کرد.

 

در سال 696 هجری محمود غازان، حاکم مسلمان مغول، هدایای ارزشمندی برای بازسازی مراقد مطهر کربلا اهدا کرد و خود او و پدرش با ایجاد یک کانال، آب فرات را به منطقه حرم‌ها هدایت کردند.

 

در سال 707 هجری تعمیرات حرم‌های مطهر از سوی سلطان اولجایتو، محمد خدابنده (حاکم مسلمان مغول) اجرا شد و از سال 740 تا 790 هجری این مراقد مطهر از سوی پادشاهان ایلخانی جلایری که بر عراق حکومت می‌کردند، تعمیر و توسعه یافت. روضه مقدس عباسی نیز در ابتدا از سوی شیخ حسن بن حسین بن اقبغا، مؤسس این دولت ساخته شد.

 

در سال 836 هجری تعمیر حرم‌های مطهر از سوی میرزا سپند، از امرای حکومت قره قویونلو انجام شد. وی به حرم‌های مطهر کربلا توجه ویژه داشت و به وسیله شیخ ابن فهد الحلی شیعه شده بود. در سال 859 هجری امیر بوداق، حاکم شیراز دستور به تعمیر مراقد مطهر کربلا و بازسازی آن داد.

در سال 914 مراقد مطهر کربلا از سوی شاه اسماعیل صفوی تعمیر شد و تا 930 هجری به همان شکل باقی ماند تا اینکه در سال 941 هجری (1534 میلادی) سلطان سلیمان قانونی، پادشاه عثمانی دستور به آزادسازی و ثبت اوقاف موجود در اطراف حرم‌ها و محافظت از آنها داد.

تعمیر و توسعه حرم‌ها در سال 957 هجری از سوی سلطان نظام الدین شاه، در 982 هجری از سوی شاه طهماسب (با تزئین گنبد با کاشی کربلایی)، در سال 983 هجری به وسیله علی پاشا و در سال 991 هجری به وسیله سلطان مراد سوم، پادشاه عثمانی انجام شد.

 

در سال 1032 هجری شاه عباس صفوی گنبد حرم حضرت ابوالفضل(ع) را با کاشی‌های رنگارنگ تزئین کرد و یک ضریح مشبک بر روی قبر قرار داد. همچنین رواق‌ و صحن اطراف حرم را مرتب کرد. ایوانی هم در جلوی حرم ایجاد کرد. در سال 1042 تا 1045 هجری هم شاه صفی الدین صفوی مناره‌های حرم مطهر را مقاوم‌سازی و چهار مناره کوچک در گوشه‌های روضه مقدسه ایجاد کرد.

 

در سال 1105 هجری راضیه دختر شاه حسن حرم مطهر را تعمیر کرد و در سال 1117 هجری تعمیر حرم‌ها توسط سلطان مراد چهارم، پادشاه عثمانی انجام شد. در سال 1153 هجری نادرشاه افشار هدایا و پول زیادی به این حرم‌ها اهدا کرد. او در سال 1156 به زیارت عتبات مقدسه مشرف شد و با هدایا و کمک نقدی خود در تزئین بنای حرم‌ها همکاری داشت. در سال 1183 هم میرزا حسین شاهزاده، وزیر نادرشاه افشار رواق جلویی حرم حضرت عباس(ع) را بازسازی کرد و ضریح مشبک جدیدی برای قبر حضرت ساخت.

پس از حادثه تخریب قبور ائمه توسط وهابیون در18 ذیحجه سال 1216 هجری، یکی از پادشاهان هند این قبور را بازسازی کرد و سید علی طباطبایی، مرجع تقلید آن دوران، مسئولیت بازسازی و تعمیر مراقد مطهر و بازارها و خانه‌ها را برعهده گرفت. لذا دیواری محکم در اطراف شهر کربلا بنا کرد و 6 در برای آن قرار داد.

در سال 1221 هجری مناره‌های روضه عباسی با کاشی رنگی تزئین شد.

در سال 1246 هجری بر روی قبر شریف آن حضرت صندوق خاتم نصب شد و در سال 1249 هجری فتحعلی شاه قاجار دستور داد که ضریحی از نقره‌ خالص برای مرقد حضرت عباس(ع) ساخته شود و در ماه ذیحجه همان سال بر روی قبر قرار داده شد.

 

طلاکاری‌های مناره‌ها و ایوان مقابل روضه حضرت عباس(ع) بین سال‌های 1309 تا 1311 هجری توسط سلطان عثمانی و خواهر ناصرالدین شاه قاجار انجام شد. در سال 1357 هجری نیز غازی اول، پادشاه وقت عراق دستور داد یک ژنراتور برق برای تأمین برق عتبات مقدسه حسینی و عباسی قرار داده شود. در سال 1369 هجری هم محمد صبری مهدی الهلالی، خوشنویس آن دوره، سوره دهر را بر روی کاشی‌های حرم نوشت و این کار تا سال 1370 هجری به پایان رسید. در سال 1373 هجری نیز دیوارها و سقف حرم مطهر از داخل آینه‌کاری شد.

 

در سال‌های اخیر نیز آستان مقدس عباسی اقدام به مقاوم‌سازی ضریح مطهر و طلاکاری مجدد مناره‌ها و ترمیم آنها با تکنولوژی جدید و لوازم مصرفی مقاوم کرده است.