آموزش نغمات قرآنی در 30 جلسه + فیلم
سعید حاجیان در سلسله درس‌گفتارهایی با عنوان «آموزش تنغیم» درباره آنچه که قاری قرآن در زمینه هنر تلاوت و آشنایی با مقامات مورد استفاده در آن باید آگاهی داشته باشد، مطالبی را عنوان کرد.
به گزارش ایکنا، در طول ماه رمضان گذشته، سلسله‌درس‌گفتارهای «آموزش تنغیم» با محوریت آشنایی و آموزش نغمات تلاوت قرآن کریم با تدریس سعید حاجیان؛ قاری و مدرس قرآن کریم در قالب 30 جلسه منتشر شد که بازخوردهای خوبی از سوی مخاطبان و علاقه‌مندان به فراگیری هنر تلاوت داشت.
با توجه به اهمیت موضوع و همچنین از آنجا که این سلسله درس‌گفتارها می‌تواند، پس از مدت‌ها که از زمان انتشار آنها می‌گذرد، مجدد در قالب یک بسته کامل به منظور یادآوری بازنشر شود، لذا در ادامه مروری بر مباحث طرح شده در آن به شکلی اجمالی و گذرا خواهیم داشت.
سعید حاجیان در طرح موضوعات این سلسله درس‌گفتارها به مراجع مکتوبی همچون «معماری تلاوت»، «هنر تلاوت» و «مهارت‌های تتغیمی و القای معانی در هنر تلاوت قرآن» هر سه اثر از غلامرضا شاه‌میوه‌اصفهانی و همچنین نرم‌افزار «ریاض‌النغم» استناد کرده و به تجارب میدانی خود نیز در عرصه تلاوت قرآن تکیه داشته است.
در تمامی قسمت‌های این درس‌گفتار، سعید حاجیان با استفاده از اشکالی، مخاطبان را با درجات (نت)های هر یک از نغمات تلاوت آشنا کرده و با ارائه شکل آوایی هر کدام، شاهد مثال‌هایی از تلاوت اساتید جهان تلاوت را به میان می‌آورد تا مخاطب بیش از پیش نسبت به مختصات و ماهیت هر یک از نغمات تقریب ذهن پیدا کند.
برای مشاهده فیلم هر قسمت آموزشی بر روی میان‌تیترهای زیر کلیک شود.
قسمت اول آشنایی و آموزش مقامات تلاوت
در جلسه اول آموزش تنغیم، این مدرس قرآن مباحث طرح شده در این دوره را به دو بخش عمومی و تخصصی تقسیم می‌کند و شامل بخش عمومی یعنی آشنایی با فضا، جنس، عقد یا ثلاثی مقامات شده و بخش دوم نیز دربرگیرنده اشاراتی کوتاه به برخی از نکات فنی و تخصصی درباره مباحث مقام و نغمه است.
مقام سه‌گاه؛ نغمه‌ای پرکاربرد در ترتیل‌خوانی
این قسمت اختصاص به آشنایی مخاطبان با مقام سه‌گاه یا به زبان عربی سیکاه دارد؛ نغمه‌ای که دارای فضایی شاد و بانشاط بوده و بیشتر در تلاوت آیاتی موضوع آنها تبشیر و وصف بهشتیان و همچنین آیاتی که پیرامون نعمات الهی هستند، کاربرد دارد.
نغمه بیات، اُمّ‌النغمات است
نغمه یا جنس بیات دیگر مبحثی از سلسله مباحث مربوط با «آموزش تنغیم» است که حاجیان در قسمت سوم آن به آن اشاره دارد.
نغمه یا جنس بیات علاوه بر تلاوت قرآن در اذان نیز کاربرد دارد و از حس معنوی و ملکوتی برخوردار بوده و آیاتی با موضوعات دعا، موعظه، عبرت، حشر، قیامت، قرآن و مناجات‌ها را می توان با استفاده از این نغمه تلاوت کرد. به این نغمه اُمّ‌النغمات نیز گفته می‌شود که بیشترین کاربرد را در تلاوت اساتید و قاریان دارد.
کاربرد نغمه حجاز در تلاوت آیاتی با موضوع عظمت الهی
نغمه حجاز، فضایی توأم با صلابت و عظمت دارد و براین اساس شایسته است که با آن اذان خوانده شود.
این نغمه در تلاوت آیاتی که پیرامون عظمت الهی، نشانه‌های قدرت الهی است یا اشاره به احوال جهنمیان و قصص قرآنی دارد، نیز کاربرد داشته و آن را یکی از پرکاربردترین نغمه‌ها در ترتیل‌خوانی معرفی می‌کنند.
قصص قرآنی؛ نمونه‌ای از استفاده مقام «راست»
نغمه «راست» یکی از پرکاربردترین نغمات در تلاوت قرآن به ویژه در ترتیل‌خوانی است و از آنجا که این مقام فضایی شاد و فرح‌بخش دارد، لذا در تلاوت آیاتی با مفاهیم تبشیر، بهشت و اهالی بهشت و همچنین آیات‌الاحکام، قصص قرآنی و محاورات مربوط به آنها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کاربرد نغمه صبا در توصیف قیامت و عقاب ظالمان در جهنم
صبا را از جمله نغمات محزون در تلاوت قرآن توصیف می‌کنند که به این به جهت می‌تواند در اوصاف قیامت، جهنم و عقاب الهی برای ظالمان مورد استفاده قرار گیرد.
نغمه «عجم» قابل استفاده در مناجات‌خوانی و خواندن ادعیه
تسلط قاری بر نغمه «عجم» او را قادر خواهد کرد تا به غیر از تلاوت قرآن، در مناجات‌خوانی و خواندن ادعیه نیز آن را مورد استفاده قرار دهد.
«کُرد»؛ نغمه پُرکاربرد در ترتیل خلیجی
نغمه «کُرد» از جمله نغمات منحصر به فرد در امر هنر تلاوت است که از آن می‌توان در تلاوت قرآن با سبکی موسوم به ترتیل خلیجی که بیشترین استفاده را در میان کشورهای جهان اسلامی حوزه خلیج فارس دارد، استفاده کرد.
«نهاوند» همچون «سه‌گاه»، نغمه‌ای پُرکاربرد در ترتیل قرآن
نهمین قسمت از سلسله درس‌گفتارهای «آموزش تنغیم» اختصاص به نغمه نهاوند و آشنایی با جنس این نغمه داشت؛ نغمه‌ای که همچون سه‌گاه یا سیکاه در ترتیل‌خوانی بیشترین مورد استفاده را داراست.
حزن همراه با عظمت؛ ویژگی بارز نغمه «اثرکُرد»
سه درجه ابتدایی این نغمه با فضای نغمه کُرد مشترک بوده و باقی درجات آن را نیز مرتبط با فضای نغمه حجاز است. ذکر این نکنه ضروری است که این نغمه به شکل مستقل خوانده نشده یا در دل مقام بیات یا در فضای نغمه کُرد تلاوت می‌شود و دارای حال و هوایی حزین همراه با عظمت است و از جمله قاریانی که به این مغمه اهتمام داشته‌اند، می‌توان به محمود رمضان و محمد عمران اشاره کرد.
نغمه «نوااَثَر» حد میانی نغمات «نهاوند» و «حجاز» است
سه درجه نخست این نغمه با ثلاثی یا سه درجه اول نغمه «نهاوند» مشترک است و در نتیجه این نغمه در درجات پایین شبیه به نهاوند و در درجات بالا فضایی شبیه به نغمه «حجاز» را داراست. قاریان معمولاً این نغمه را به صورت نزولی خوانده و البته در موارد استثنا نیز شاهد اجرای آن به شکل صعودی هستیم.
کاربرد واژه درجه به جای نُت در تلاوت قرآن
در قسمت دوازدهم این سلسله درس‌گفتارها، سعید جاجیان با مروری بر یازده قسمت گذشته، آنها را از جمله مباحث بخش اول و موضوعات عمومی که برای مبتدیان و آنهایی که می‌خواهند به تازگی وارد فاز آموزش نغمات تلاوت قرآن شوند، معرفی کرد و در ادامه گفت که از قسمت آتی به سراغ بخش دوم و اراه اصطلاحات تخصصی در امر تلاوت می‌شویم.
آشنایی با مسافت، بُعد و دیوان در درجات تلاوت
در این قسمت از «آموزش تنغیم» و به عنوان سرآغاز مباحث تخصصی امر هنر تلاوت، حاجیان به معرفی اصطلاحاتی همچون مسافت، پرده (بُعد) و اُکتاو (دیوان) که کاربرد زیادی در بیان مباحث حرفه‌ای تلاوت قرآن دارند، پرداخت.
«قَرار»، «جَواب» و «جوابِ جواب» به چه معناست؟
اصطلاحات فوق از جمله اصطلاحات تخصصی در هنر تلاوت است اما به شکل خلاصه دو «اُکتاو» به طور معمول محدوده صوتی قاریان قرآن را مشخص می‌کند و وقتی که این دو اُکتاو را با یکدیگر تصور کنیم، درجه اول، «قَرار» است و درجه هشتم، «جَواب» نام گرفته و درجه پانزدهم، یعنی بالاترین درجه این دو اُکتاو نیز «جوابِ جواب» نامیده می‌شود.
آشنایی با واژگان «ثلاثی»، «جنس»، «عقد» و «مقام»
پیش از ورود به مباحث تخصصی هنر تلاوت، سعید حاجیان، به کلیه واژگان و اصطلاحات تخصصی مربوط به این مبحث اشاره‌ای داشت که ثلاثی، جنس، عقد و مقام از جمله آنها بود.
براین اساس هر مقام یک اُکتاو است، یعنی هشت درجه‌ای که با نظم مشخصی در کنار هم قرار گرفته و یک نوا یا موسیقی خاصی را ایجاد می‌کند و فواصل هشت درجه تشکیل‌دهنده، شش پرده را شامل می‌شوند. سه درجه هر مقام نیز «ثلاثی» نامیده شده و هر چهار درجه را «جنس» نامیده و درجه یک تا پنج مقام را نیز «عقد» می‌گویند.
«مُصَوَّرخوانی» در تلاوت قرآن چیست؟
در این قسمت علاوه بر پرداختن به معنای واژگانی همچون «رکوز»(نت استقرار)، تتراکورد و پنتاکورد، حاجیان به معنی واژه‌ای با عنوان «مصورخوانی» پرداخت و آن را اجرای یک مقام غیر درجه معمول موسیقایی آن که در سُلَّم موسیقی برای آن در نظر گرفته شده است و مثلاً قاریان مقام «راست» در تلاوت قرآن کریم را به خاطر اختلاف درجات صوتی و اختلاف محدوده صوتی که در آنها وجود دارد، به شکل مصور اجرا می‌کنند، یعنی غیر درجات معمول تعریف شده آن در سلم موسیقی معنا کرد.
تقسیم‌بندی مقامات تلاوت به سه دسته اصلی، فرعی و مرکب
در این قسمت مقامات تلاوت به سه دسته اصلی، فرعی و مرکب تفسیم‌بندی شدند و در مورد مقام‌های اصلی ذکر شد که معمولاً به آنهایی گفته می‌شوند که کثرت در استعمال دارند و در مورد مقام‌های فرعی نیز این نکته ذکر شد که این قسم از مقامات معمولاً، مقام نیستند، چراکه این مقام به معنای هشت درجه نبوده بلکه پُر‌رنگ شدن یکی از درجه‌های یک مقام را شامل می‌شوند.
مقام‌های مرکب نیز معمولاً از ترکیب جنس‌های اصلی یا متشکل از جنس‌های مقام‌های اصلی هستند به نحوی که وقتی جاهای اینها با یکدیگر در جنس دوم تغییر کند، مقام‌های مرکب شکل می‌گیرند.
توضیحاتی درباره پرکاربردترین مقام موسیقایی در تلاوت
از این قسمت رسماً «آموزش تنغیم» وارد مرحله تخصصی خود می‌شود که اختصاص به توضیح پیرامون مقام «بیات» دارد. در این قسمت مقام «بیات» به عنوان پرکاربردترین مقام به کار رفته در تلاوت قرآن مورد توجه قرار گرفته و مباحث تخصصی پیرامون آن ذکر شد.
اختیار قاری در به کار بردن تعداد و ترتیب درجات مقامات تلاوت
در ادامه بحث پیرامون مقام «بیات» و اینکه از این مقام علاوه بر ترتیل‌خوانی در اقامه اذان نیز استفاده می‌شود، حاجیان در این قسمت به این موضوع اشاره کرد که قاری قرآن حتماً نباید در تلاوت خود ترتیب خاصی را در درجات هر مقام رعایت کند، چرا که ترتیب درجات هر مقام تلاوت صرفاً برای نظم‌بخشی به منظور بیان مباحث آموزشی است و در اجرا یا تلاوت قرآن، قاریان این اختیار را دارند تا از هر درجه‌ای تلاوت خود را آغاز و به هر درجه‌ای آن را ختم کنند.
آنچه که باید در مورد «مقام حجاز» بدانیم
در این قسمت تمامی مباحث تخصصی در مورد مقام حجاز، فواصل درجات و نحوه استفاده آن مورد توجه قرار گرفت.
«راست»؛ مقامی پُرکاربرد در تلاوت قاریان مکتب شرقیه
در این قسمت ضمن بیان مختصات و مشخصات فنی این مقام عنوان شد که مقام «راست» از جمله مقام‌های پُرکاربرد در تلاوت قرآن کریم به ویژه در تلاوت قاریان مکتب شرقیه همچون شحات محمد انور، احمد شبیب، متولی عبدالعال و عبدالفتاح طاروطی است که به این واسطه به این مقام «ابوالنغمات» گفته می‌شود.
«سیکاه» به ندرت در اذان‌گویی استفاده می‌شود
در این قسمت، سیکاه مقامی شایسته برای تلاوت آیاتی از قرآن بیان می‌شود که به مباحثی پیرامون بهشت، نعمات الهی، قصص و گفت‌و‌گو‌های قرآنی اختصاص دارد و لذا دارای فضایی شاد است. علاوه بر ذکر مباحث تخصصی با اشاره به اذان شعبان عبدالعزیز صیاد، عنوان می‌شود که معمولاً از این مقام برای اذان‌گویی استفاده نمی‌شود، اما به ندرت اگر با این مقام اذانی نیز اجرا شود، جذاب و گوشنواز خواهد بود.
ارائه تلاوت‌های نادر از مشاهیر قرآنی بر پایه «سیکاه»
با توجه با اهمیت مقام «سیکاه» در این قسمت از «آموزش تنغیم» تلاوت هایی نادر از مشاهیر تلاوت قرآن جهان اسلام ارائه می‌شود.
«صبا» محزون‌ترین مقام تلاوت قرآن است
ضمن بیان مختصات و مشخصات فنی این مقام؛ «صبا» مناسب برای تلاوت آیاتی بیان می‌شود که دربردارنده موضوع عذاب الهی جهنمیان، اوصاف آنها و همچنین عذاب دنیوی قوم‌هایی که بر اثر نافرمانی از فرامین الهی نابود شده‌اند، است.
نغمه «عَجَم» یا «ماهور» چگونه اجرا می‌شود
مقام عجم که معادل فارسی آن ماهور است و در این قسمت در مورد چگونگی اجرای آن میاحثی طرح شده و بیان می‌شود که عجم در دعا و مناجات‌خوانی بسیار پُرکاربرد است.
«کُرد»؛ مقامی عاشقانه همراه با حزنی عرفانی
در این قسمت مقام «کُرد» مقامی عاشقانه معرفی می‌شود که دارای حزنی عارفانه بوده و باطنی زیبا دارد. این مقام از جمله مقام‌هایی است که خیلی کم مورد استفاده قرار می‌گیرد و بسیاری از قاریان هم به این مقام در تلاوت‌های خود نپرداختند و لذا نمونه‌های کرد را به سختی می‌توان در تلاوت‌های قاریان یافت.
تفاوت مقام‌های «نهاوند» و «عُشاق مصری»
در این قسمت علاوه بر ذکر نکات فنی پیرامون این مقام، عنوان می‌شود که برخی از اساتید سهواً مقام «عُشاق مصری» را به جای مقام نهاوند معرفی می‌کنند، حال آن که شکل اصلی مقام نهاوند به این فراوانی در تلاوت قرآن خوانده نمی‌شود و آنچه که معمولاً شنیده می‌شود «عُشاق مصری» است.
چه زمانی به مقام «نوااَثر» حصار گفته می‌شود؟
ضمن ذکر نکات تخصصی در مورد این مقام، همچنین «نوااَثر» جزء معدود مقام‌هایی خوانده می‌شود که در پنج درجه اول خود شکل می‌گیرد و در ادامه اینکه این مقام در چه زمانی با واژگان حصار مورد خطاب قرار می‌گیرد، مباحثی بیان می‌شود.
ردپای مقام «اَثَرکُرد» در دل مقام‌های «بیات» و «کُرد»
در قسمت بیست‌ونهم از سلسله درس‌گفتارهای «آموزش تنغیم» به «اثرکرد» پرداخته می‌شود که تأثیر از دو مقام «بیات» و «کُرد» گرفته است.
توصیه به تمرین و معرفی منابع آموزشی مقامات تلاوت
در قسمت سی‌اُم و پایانی نیز ضمن توصیه به تکرار و تمرین مباحث عنوان شده به منظور تسلط بر آنها در امر تلاوت، منابعی که در مقدمه این مطلب به آنها اشاره شد نیز ذکر شده که مخاطبان می‌توانند برای اشراف و تسلط بیشتر بر روی «آموزش تنغیم» به آنها مراجعه کنند.
انتهای پیام
