جایگاه آسمانی علی بن‌ابی‌طالب(ع) در «مشارق الأنوار» حافظ رجب البُرسی
در طول تاریخ، رهبران مذهبی تنها به ایمان پیروان خود شکل نداده‌اند، بلکه فرهنگ عمومی جوامع دینی نیز به طور گسترده تحت تأثیر شخصیت ایشان قرار گرفته است. یکی از این شخصیت‌ها علی بن‌ابی‌طالب(ع)، پسرعمو و داماد پیامبر(ص) است که به سبب حکمت، شجاعت و نقش بی‌بدیلش در دعوت اسلام، مورد احترام همه مسلمانان قرار گرفته است.
به گزارش ایکنا به نقل از کانال تلگرامی البساتین، حضرت علی(ع) معمولاً به عنوان اولین امام شیعه و چهارمین خلیفه مسلمانان شناخته می‌شود، اما در طول قرن‌ها گروه‌های مختلف مسلمان به اشکال شگفت‌انگیزی تصاویری متنوع از او برساخته‌اند. در جهان فارسی‌زبان، به‌ویژه از قرون وسطی تا اوائل دوره مدرن، علی (ع) به چیزی بیش از یک رهبر مذهبی و شخصیت تاریخی مبدل شده است: یک شخصیت اسطوره‌ای و آسمانی، منبع اقتدار الهی و در ارتباط با حقایق باطنی این جهان.
این تصور از علی (ع) در منظومه‌های حماسی عامیانه‌ای همچون علی‌نامه و خاوران‌نامه انعکاس یافته است. مقاله فوق از محمدامین منصوری، گزارشی است تفصیلی از بافتار تاریخی و زمانه حافظ رجب البُرسی و محتوای کتاب اثرگذارش درباره علی بن‌ابی‌طالب (ع).
منصوری در این مقاله به بررسی این پرداخته که چگونه حافظ رجب البُرسی (۷۳۳ - ۸۱۳ق)، فقیه و محدث شیعه اهل حله، با کتاب تأثیرگذار خود «مشارق أنوار الیقین فی حقائق أسرار امیرالمؤمنین علیه‌السّلام» در فرایند دگرگونی تصویر علی(ع) از یک رهبر تاریخی به یک شخصیت آسمانی نقش بازی کرده است و چطور تصویری از علی(ع) برساخته که با اندیشه‌های الهیاتی-عرفانی‌اش، شرائط سیاسی-اجتماعی زمانه‌اش و ذائقه مخاطبانش سازگار است.
البُرسی، علی(ع) را به مثابه تجسم علوم باطنی، منبع غایی حکمت عرفانی و شخصیتی که نفوذ قدرت فرابشری‌اش فراتر از عالم خاکی گسترش یافته، به تصویر می‌کشد. علی(ع) در «مشارق الأنوار» در جایگاه حقیقتی فرابشری که با اسرار الهی پیوندی وثیق دارد، معرفی می‌شود. در این تصور، علی(ع) تنها در جایگاه امام اول شیعیان نیست، بلکه مرشدی کامل و رهبری الهی است که همه انسان‌ها باید در اتصال با او به سوی خداوند سلوک نمایند.
تصویر البُرسی از علی (ع)، از یک سو متأثر از انگاره‌های عرفانی، به ویژه اندیشه‌های محی‌الدین ابن‌عربی، و از سوی دیگر متأثر از قصص حماسی همچون علی‌نامه است. به عنوان مثال، البُرسی تمامی انبیاء را تجلیات و مظاهر اسماء الهی می‌داند و در این میان، علی(ع) را نه فقط تجلی اسم اعظم، که در جایگاه خود اسم اعظم خدا می‌نشاند. نمونه دیگر داستان‌های متعدد اسطوره‌ای و غریبی است که البُرسی از تعامل علی (ع) با دوستان و دشمنانش نقل کرده است.
این مقاله، دریچه‌ای است به بازخوانی و بازشناسی اندیشه‌های حافظ رجب البُرسی و کتاب «مشارق أنوار الیقین» و تأثیر او بر تصویر علی بن‌ابی‌طالب(ع) در فرهنگ عمومی مسلمانان در عصر پیشاصفوی.
متن کامل مقاله به زبان اصلی را اینجا بخوانید.
محمدامین منصوری
دانشگاه واشنگتن مرکزی
