پژوهشگر آمریکایی: قرآن نسبت به کتاب مقدس در گفتمان دینی گسترده‌تر عمل می‌کند

تعامل خلاقانه‌ قرآن با بافت مذهبی عهدین

رینولدز در سخنرانی خود در مدرسه انعکاس به این موضوع پرداخت که چگونه عبارات و ایده‌های الهیاتی خاص موجود در کتاب مقدس در قرآن(گاه به طور مستقیم و گاهی به صورت ارجاعات دگرگون‌شده) ظاهر می‌شوند. وی استدلال کرد که این اقتباس‌ها نه تصادفی هستند و نه گواهی بر وابستگی قرآن به کتاب مقدس، بلکه نشانه‌هایی از تعامل خلاقانه‌ قرآن با بافت مذهبی عهدین است.

او در ابتدای سخنرانی خود به اهمیت درک متقابل و همکاری دانشگاهی اشاره کرد. او با اشاره به فاصله‌ بین دانشگاه‌های غربی و بیشتر دانشگاه‌های کشورهای اسلامی گفت: در هر دو طرف سوءتفاهم‌ها و سوءظن‌هایی وجود دارد. دعوت من به گفت‌وگو و تعامل برای برطرف کردن یک نیاز فوری است.

رینولدز که در مطالعات قرآنی و زمینه تاریخی آن تخصص دارد، سخنرانی خود را در سه بخش ارائه داد: 1- مروری مختصر بر کتاب مقدس، 2- نمونه‌هایی از عبارات کتاب مقدس موجود در قرآن و 3- تأملی بر آنچه این اقتباس‌های بینامتنی در مورد زمینه و مخاطب قرآن آشکار می‌کنند.

او با تشبیه کردن ماهیت کتاب مقدس به عنوان یک گلچین ادبی، با اشاره به طیف گسترده ژانرها و زبان‌های آن و با برجسته کردن تمایزات بین کتاب مقدس عبری، عهد عتیق و جدید مسیحی و متون مذهبی رایج در  دوره پیش از اسلام، توضیح داد: کتاب مقدس بیشتر یک کتابخانه است تا یک کتاب.

او خاطرنشان کرد که سنت‌های یهودی و مسیحی همچنین شامل ادبیاتی خارج از کتب مقدس رسمی مانند میشنا، تلمود، انجیل‌های آپوکریفا و نوشته‌های الهیاتی سریانی بودند که قبل و در دوره ظهور اسلام به طور گسترده در خاورمیانه خوانده می‌شدند.

او گفت: مشکل واقعی در پژوهش‌های مربوط به قرآن و انجیل این است که محققان راه آسان را انتخاب می‌کنند یعنی تنها به کتاب مقدس و قرآنِ رسمی نگاه می‌کنند.

بازآفرینی عبارات کتاب مقدس در قرآن

هسته اصلی سخنرانی وی بر عبارات خاص کتاب مقدس که در قرآن آمده‌اند متمرکز بود؛ عباراتی که از نظر زبان مشابه هستند، اما اغلب برای پیام‌های الهیاتی جدید مورد استفاده قرار می‌گیرند.

یک مثال، استعاره «عبور شتر از سوراخ سوزن» بود که در انجیل‌ به عنوان نقدی بر ثروت یافت می‌شود. در متی ۱۹:۲۴، از عیسی نقل شده است که می‌گوید: عبور شتر از سوراخ سوزن آسان‌تر از ورود ثروتمند به قلمرو پادشاهی خداست.

قرآن از تصویر مشابهی در آیه 7 سوره اعراف استفاده می‌کند، اما با رویکردی متفاوت: رد نشانه‌های الهی به جای انتقاد از مادی‌گرایی. «إِنَّ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا لَا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَلَا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِيَاطِ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِمِينَ» در ترجمه این آیه آمده است: «قطعاً کسانی که آیات ما را تکذیب کردند، و از پذیرفتن آنها تکبّر ورزیدند، درهای آسمان [برای نزول رحمت] بر آنان گشوده نخواهد شد، و در بهشت هم وارد نمی‌شوند مگر آنکه شتر در سوراخ سوزن درآید»! [پس هم چنانکه ورود شتر به سوراخ سوزن محال است، ورود آنان هم به بهشت محال است؛] این گونه گنهکاران را کیفر می‌دهیم.

نمونه دیگر عبارت قرآنی «قلُوبنا غُلف» (دل‌هاى ما در غلاف است) است که در سوره بقره و سوره نساء آمده است. رینولدز این عبارت را به مضمون کتاب مقدس «ختنه قلب» - استعاره‌ای معنوی در کتاب مقدس عبری و رساله‌های پولس که تقوای درونی، نه فقط آیینی را تشویق می‌کند مرتبط دانست.

رینولدز توضیح داد: «خداوند بیش از این می‌خواهد. این فقط رعایت شریعت به شیوه‌ای بیرونی نیست، بلکه اطاعت، تسلیم و عشق به خدا به شیوه‌ای درونی است.»

او به شباهت‌های بین متون قرآنی و گفتار استیفان در اعمال رسولان ۷ اشاره کرد که مخاطبان یهودی خود را به مقاومت در برابر روح با داشتن «قلب‌های نامختون» متهم می‌کند. عبارات مشابهی در متون مسیحی سریانی دیده می‌شود که بیشتر نشان‌دهنده محیط زبانی و کلامی مشترک منطقه است.

رینولدز استدلال کرد که این مثال‌ها نشان می‌دهد که قرآن از کتب مقدس قبلی کپی نمی‌کند، بلکه با آنها وارد گفت‌وگوی کلامی می‌شود. او با اشاره به اصالت نحوه تطبیق این عبارات توسط قرآن گفت: «قرآن از همان نوع عبارت استفاده می‌کند، اما با استدلالی کاملاً متفاوت».

خلاقیت کلامی، نه تقلید

رینولدز خاطرنشان می‌کند که وجود زبان کتاب مقدس در قرآن نباید به عنوان مدرکی از وابستگی یا تقلید تلقی شود. بلکه، نشان می‌دهد که چگونه قرآن در یک گفتمان دینی گسترده‌تر عمل می‌کند و از عبارات آشنا به روش‌های بدیع استفاده مجدد می‌کند.

او به استعاره دانه خردل که هم در انجیل و هم در قرآن یافت می‌شود، اشاره کرد. در عهد جدید، دانه خردل نمایانگر ماهیت درونی و گسترده ایمان است. در مقابل، قرآن از آن برای تأکید بر آگاهی کامل خداوند حتی از کوچکترین اعمال استفاده می‌کند(سوره لقمان 31:16 و سوره الانبیاء 21:47).

رینولدز گفت: مانند تمثیل شتر و سوراخ سوزن، استعاره دانه خردل به شیوه‌ای جدید و متفاوت در قرآن استفاده شده است.

از جمله نمونه‌های دیگر می‌توان به عبارت «هیچ‌کس نمی‌داند چه چیزی برای او پنهان شده است» در سوره سجده (۳۲:۱۷) اشاره کرد: «هیچ‌کس نمی‌داند چه نعمت‌هایی برای آنها [در آخرت] به عنوان پاداش کارهایی که انجام می‌دادند، پنهان شده است» که با اول قرنتیان ۲:۹ همخوانی دارد: «آنچه چشمی ندیده و گوشی نشنیده است...»

احساس مشابهی در یک حدیث قدسی نیز دیده می‌شود که بیشتر به یک بن‌مایه الهیاتی مشترک در سنت‌های دینی اشاره دارد.

قرآن، متنی اصیل و خلاقانه است

رینولدز به عبارتی قابل توجه در سوره بقره اشاره کرد که در آن قرآن نافرمانی بنی‌اسرائیل را در مقابل هم قرار می‌دهد ـ ما شنیدیم و نافرمانی کردیم ـ او استدلال کرد که این عبارت، نشان‌دهنده یک بازی زبانی ظریف با اصطلاحات عبری موجود در تثنیه و خروج است، جایی که بنی‌اسرائیل می‌گویند: ما شنیدیم و انجام می‌دهیم. این محقق این را نمونه‌ای از بازتفسیر خلاقانه قرآن از زبان کتاب مقدس نامید.

رینولدز در بخش پایانی سخنرانی خود به پیامدهای گسترده‌تر یافته‌های خود پرداخت. او با فرضیات قدیمی شرق‌شناسان مبنی بر اینکه وجود محتوای کتاب مقدس در قرآن، تنها مواجهه با گروه‌های مسیحی «بدعت‌گذار» یا «فاسد» در عربستان را ثابت می‌کند، مخالفت کرد.

او با انتقاد از دیدگاه‌هایی که اسلام اولیه را تنها به عنوان پاسخی به ایده‌های مذهبی حاشیه‌ای یا منحرف توصیف می‌کنند، گفت: هیچ چیز در این چرخش‌های عبارات وجود ندارد که به هیچ وجه قانع‌کننده‌ای ثابت کند که مسیحیت عربستان، مسیحیت معتبر نبوده است.

در عوض، رینولدز پیشنهاد کرد که قرآن باید به عنوان زبانی در نظر گرفته شود که با زبان مذهبی به رسمیت شناخته شده برای شنیده شدن استدلال‌هایش به کار گرفته شده است. او گفت: «اینها راه‌های مفیدی برای نشان دادن یک موضوع یا یک ایده به مخاطب بودند.» آشنایی با عبارت توجه را جلب می‌کرد، در حالی که قرآن معنای خود را به سمت یک نکته الهیاتی جدید هدایت می‌کرد.

او استدلال کرد که این رویکرد، چگونگی عملکرد قرآن در یک محیط چند مذهبیِ مملو از مناقشه را آشکار می‌کند؛  اصطلاحی که او برای توصیف تعامل پویای قرآن با باورهای معاصر به کار برد.

رینولدز توضیح داد: «قرآن باید با تغییر کاربری یا اختصاص عباراتی که به خوبی شناخته شده بودند، فضایی برای خود ایجاد می‌کرد. او تأکید کرد: «نکته اصلی در اینجا اصالت قرآن، خلاقیت قرآن، ماهیت مناقشه‌ای قرآن و همچنین قرآن به عنوان یک بازیگر فعال و خلاق است.»

وی کلام خود را با تأملی در مورد نگرش قرآن نسبت به مسیحیان به پایان رساند. او به بخش‌هایی از سوره حج و سوره نور اشاره کرد که نگرانی خود را در مورد تخریب بناهای مذهبی، از جمله کلیساها و صومعه‌ها، ابراز می‌کنند.

قرآن از این بناها نه به صورت انتزاعی، بلکه به این دلیل که «نام خدا در آنها ذکر شده است» دفاع می‌کند. رینولدز با نقل عبارت قرآنی «یُذْکَرُ فِیها إِسْمُالله» (که در آن نام خدا یاد می‌شود) خاطرنشان کرد: «در این ساختمان‌ها اتفاق خوبی می‌افتد». او همچنین تأکید کرد که چگونه راهبان، که خود را وقف یاد خدا می‌کنند تا تجارت، به خاطر فداکاری‌شان مورد ستایش قرار می‌گیرند.

او استدلال کرد که این عبارات نشان می‌دهد که اگرچه قرآن برخی از باورهای مسیحیان را به چالش می‌کشد، اما تقوا و اخلاص آنها را نیز تصدیق می‌کند. او خاطرنشان کرد: «قرآن، اگرچه با مسیحیان بحث می‌کند، اما ارزیابی آن از مسیحیان همیشه منفی نیست.»

ترجمه از محسن حدادی