قیام 15 خرداد؛ ثمره بیداری دینی با نقش‌آفرینی آیت‌الله بروجردی و امام(ره)

محمدمهدی عبدخدایی، دبیرکل جمعیت فدائیان اسلام، در گفت‌وگو با ایکنا با مرور زمینه‌های قیام ۱۵ خرداد، به نقش آیت‌الله بروجردی، علامه طباطبایی و امام خمینی(ره) در بیداری حوزه و جامعه پرداخت و گفت: بعد از رحلت آیت‌الله حائری، مؤسس حوزه علمیه قم، اداره حوزه به سه تن از علمای بزرگ یعنی آیت‌الله سیدصدرالدین صدر، آیت‌الله سیدمحمدتقی خوانساری و آیت‌الله حجت کوه‌کمره‌ای سپرده شد اما برای هدایت بهتر حوزه، علمای وقت تصمیم گرفتند آیت‌الله بروجردی را از بروجرد به قم دعوت کنند تا ایشان ریاست حوزه علمیه را برعهده بگیرند.

تحول آیت‌الله بروجردی در حوزه

وی با اشاره به جایگاه علمی و شخصیتی آیت‌الله بروجردی، افزود: ایشان فقیهی برجسته، آگاه و مدیر بودند و تحولی بزرگ در حوزه علمیه قم ایجاد کردند. پیش از آن، حتی یادگیری زبان خارجی توسط طلاب، امری مذموم تلقی می‌شد، اما آیت‌الله بروجردی فضای حوزه را باز کردند. 

عبدخدایی گفت: پیش از مرجعیت امام خمینی(ره)، ایشان اسفار ملاصدرا را تدریس می‌کردند و علامه طباطبایی نیز با نگارش نهایه‌الحکمه و اصول فلسفه و روش رئالیسم نقش مهمی در احیای فلسفه اسلامی داشتند. امام راحل پس از رسیدن به مرجعیت و چاپ رساله، فلسفه را کنار گذاشتند. در آن زمان، برخی از علمای مشهد نیز به‌شدت با فلسفه مخالف بودند و حتی فلسفه را انکار می‌کردند.

نقش علامه طباطبایی در ایجاد فضای باز حوزه علمیه

وی با اشاره به نقش علامه طباطبایی در ایجاد فضای باز در حوزه علمیه، گفت: ایشان اهل تبریز و فیلسوف بودند. به گونه‌ای که شهید مطهری درباره ایشان می‌گوید تا قرن سی‌ام، فلسفه آیت‌الله طباطبایی برای حوزه کافی است.

دبیرکل جمعیت فدائیان اسلام با اشاره به اختلافی در مشهد در این جریان، افزود: علمای مشهد نزد آیت‌الله بروجردی شکایت کردند که ثلثی نزد آیت‌الله نهاوندی بود. اینها به آن اشکال وارد کردند. آیت‌الله بروجردی، امام راحل را به عنوان نماینده خاص خود برای تحقیق در این زمینه نزد علمای مشهد فرستاد. در همان سال‌های 1326 یا 1327 بود که من، امام خمینی (ره) را در منزل برای تحقیق از پدرم به خاطر دارم. 

وی تصریح کرد: به دلیل اینکه علامه طباطبایی فیلسوف بودند و شاگردانی مانند شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی داشتند در باز کردن و گشایش فکری طلاب اثرگذار بودند. 

بیداری ملت در برابر نفوذ کمونیسم و حزب توده

عبدخدایی یکی دیگر از تحولات حوزه را اعزام طلاب به شهرهای خود در ایام تعطیلات دانست و گفت: آیت‌الله بروجردی، طلاب را تشویق کردند تا در ماه‌های محرم، صفر و رمضان به شهرهای خود بازگردند و پیام دین را به مردم منتقل کنند. این اقدام تأثیر مهمی در بیداری مردم، خصوصاً در برابر نفوذ کمونیسم و حزب توده داشت که در ایران در حال رشد بود. لذا رفتن طلاب به موطن خود و بازگو کردن مسائل مذهبی نوعی رشد و بیداری را در جامعه به وجود آورد. 

وی با اشاره به جنایت دوران رضاخان، تصریح کرد: رضاخان با اقدامات موذیانه و ضد دینی همچون کشتار گوهرشاد، بی‌حجابی و اجبار مجتهد بودن برای داشتن عمامه، تلاش می‌کرد تا سیاست تقلیل جایگاه و نفوذ روحانیت را در جامعه گسترش دهد یا به عبارت دیگر روحانیت را حذف کند. در آن دوران، کمبود علمای شاخص و مجتهد در شهرها وجود داشت، به طور نمونه در تهران آیت‌الله شاه‌آبادی به همراه چند تن دیگر، مجتهد بودند و در سایر شهرهای بزرگ چون تبریز و مشهد نیز همین گونه بود. لذا مجموع این اقدامات موجب تضعیف حضور دین در جامعه شده بود. البته طلاب، مداح‌ها و روضه‌خوان‌ها در آن دوران، عمامه به سر می‌گذاشتند که طبق قانون اتحاد شكل لباس به مجتهدان، مدرسین دینی و محدثین، عمامه و سایر کلاه‌های سنتی برای کلیه مردان ایرانی ممنوع شد. 

آیت‌الله بروجردی و علامه طباطبایی حوزه قم را تکامل دادند

دبیرکل جمعیت فدائیان اسلام با اشاره به نقش علما در تکامل بخشیدن به حوزه علمیه قم، تأکید کرد: نقش علمایی چون آیت‌الله بروجردی و علامه طباطبایی در بیداری حوزه و جامعه بی‌بدیل بود. این بیداری منجر به تحول اجتماعی شد و در پانزدهم خرداد خود را نشان داد و روزی که امام خمینی (ره) را دستگیر کردند، مردم به پشتوانه مرجعیت متحد شدند و در اعتراض به این اتفاق به خیابان‌ها آمدند.

وی با یادآوری خاطرات آن روزها، گفت: رادیو پیک ایران، که در اختیار کمونیست‌ها بود، گزارش می‌داد تهران، شیراز و تبریز شبیه شهرهای جنگ‌زده شده‌اند. این نشان‌دهنده نفوذ گسترده مرجعیت در جامعه بود که نشان داد تعلیمات آیت‌الله بروجردی در جامعه تأثیر گذاشته است. چراکه هم ردیف مرجع تقلیدی چون امام راحل، آیات عظام چون آقایان گلپایگانی، شریعت‌مداری، نجفی مرعشی، حکیم، شاه‌آبادی و شیرازی بودند. لذا پس از رحلت آیت‌الله بروجردی، مرجعیت بین چند تن از علما تقسیم شده بود و با دستگیری امام خمینی (ره)، همه علما متحد شدند و امام راحل را به عنوان مرجع تقلید پذیرفتند؛ اقدامی که مانع محاکمه ایشان شد لذا شاه نتوانست امام راحل را محاکمه کند و پس از مدتی ایشان را آزاد کرد. 

سازماندهی نیروهای مذهبی؛ از اقدامات مهم امام (ره)

عبدخدایی بیان کرد: از دیگر اقدامات مهم امام خمینی، سازماندهی نیروهای مذهبی در قالب هیئت‌های مؤتلفه بود که تحت نظارت شهید آیت‌الله مطهری و شهید آیت‌الله بهشتی فعالیت می‌کردند. آیت‌الله بهشتی یک مدیر خوب و شهید مطهری یک تئوریسن و فلسفه‌خوانده مهم بود. این هیئت‌ها نقش مهمی در پخش اعلامیه‌های امام (ره) و گسترش پیام انقلاب در تهران و مشهد و سایر شهرها داشتند. امام (ره) توانستند با تریبونی که داشتند سخنان خود را به گوش مردم برسانند. به همین جهت هنگامی که امام (ره) در عراق بود از ایشان خواستند به شرطی می‌تواند در آنجا بماند که اعلامیه و تبلیغات انجام ندهد و امام راحل نپذیرفتند.

عبدخدایی با اشاره به هجرت امام (ره) به پاریس، گفت: وقتی عراق امام خمینی (ره) را اخراج کرد، ایشان به پاریس رفتند و در آنجا صدای انقلاب را به گوش جهانیان رساند و در آنجا شعله‌های انقلاب به وجود آمد. امام خمینی(ره) دارای مغز پویا و سیستماتیک بود و تشکیلات و نفع آن را به خوبی می‌دانست.

دبیرکل فدائیان اسلام ادامه داد: محمدرضا شاه نمی‌دانست یا نمی‌فهمید تمام مخالفان بعد از شهریور 20 یا به اروپا رفتند یا به آمریکا. لذا تمام مخالفان هنگامی که امام (ره) به پاریس رفت، به آنجا رفته و همه به ایشان پیوستند.

تأثیر قیام 15 خرداد بر روند سیاسی و اجتماعی ایران

عبدخدایی درباره ویژگی قیام پانزدهم خرداد و تأثیرات آن بر روند سیاسی و اجتماعی ایران، گفت: قیام ۱۵ خرداد نتیجه روشنگری‌ علما و روحانیون دلسوز در حوزه و جامعه بود. این روشنگری موجب شد تا هنگامی که مرجعی چون امام خمینی (ره) دستگیر شدند تمام کشور در اعتراض به این اقدام به خیابان‌ها بیایند. در واقع علمایی چون آیت‌الله بروجردی، علامه طباطبایی و امام (ره) زمینه ساختند و در 15 خرداد 42 صدای انفجار و همراهی مردم با امام (ره) شنیده شد. 

وی در بخش دیگر از سخنان خود به فرار محمدرضا شاه از ایران و نخست وزیری بختیار اشاره کرد و افزود: هنگامی که محمدرضا پهلوی از ایران فرار می‌کند، آیت‌الله بهشتی به آمریکایی‌ها می‌گوید شما تا هنگامی که پشت او ایستاده‌اید، خونریزی‌ها بیشتر خواهد شد اما اگر دست خود را از پشت محمدرضا بردارید و بی‌طرف شوید این خونریزی‌ها کم خواهد شد. آمریکایی‌ها بی‌طرف شدند اما نمی‌دانستند این بی‌طرفی به ضرر آنها خواهد بود چراکه امام خمینی (ره) آگاه است و هنگامی که امروز شاه از ایران رفت، امام راحل اعلام کردند من به کشور باز می‌گردم. 10 روز بختیار دروازه‌ها را بست. در خیابان‌ها تشدید تظاهرات مردمی و شعارهایی را علیه این اقدامات بختیار شاهد بودیم. 

نقش مرجعیت و روحانیت در بیداری جامعه

عبدخدایی با تأکید بر اینکه امام راحل در پاریس با صدور اعلامیه‌هایی موجب بیداری و آگاهی انقلابیون شد، اظهار کرد: منشأ ریشه مبارزات ملت ایران علیه طاغوت، جور و ستم و استبداد پهلوی و تهاجم فرهنگی غرب، کمونیسم در 15 خرداد و بیداری مردم است که نقش مرجعیت و روحانیت در بیداری جامعه آن روز حائز اهمیت است.

 دبیرکل جمعیت فدائیان اسلام در پایان با بیان اینکه جامعه تا بیدار نشود، حرکت نمی‌کند اما به محض تلنگر، حرکت خود را آغاز می‌کند، گفت: به همین دلیل امام (ره) این روز را یوم‌الله نامید؛ چون آغاز بیداری ملتی بود که تا آن روز به خواب رفته بود. این روز دربردارنده اتفاقات پرمحتوایی است فلذا در روز خدا باید در راه خدا حرکت کرد و قربانی راه خدا شد همانطور که بزرگان این مسیر را سپری کردند. 

گفت‌وگو از سمیرا انصاری